Afrika Dilleri - Geleneksel ve Çağdaş Edebiyatı
Afrika, dünyanın, dil durumu en büyük çeşitlilik gösteren (buradaki dillerin sayısı binden az değildir) ve en az bilinen bölgesidir. Yüz yıldan bu yana önerilen dil sınıflandırmalarının hepsi tartışma konusu oldu ve J.Greenberg'in son sentezi de kesinlikle kabul edilmedi. Kıtanın kuzeyinde, arapçanın güçlü etkisi altındaki hami-sami dilleri yaygındır. Güney'de ise, az sayıda insanın konuştuğu hoisan dillerine rastlanır. İkisi arasındaysa, en büyük bölümü Zaire, Uganda ve Tanzanya'nın kuzeyinden geçerek Kamerun'dan Kenya'ya uzanan bir çizginin güneyine inen iyi belgelenmiş ve uzunca bir zamandan beri de bilinen bantu dil grubunun ağır bastığı "zenci-afrika dilleri" alanı yer alır. Üzerinde en fazla tartışılan konular, güney-sahra sını-rıyla Bantu'nun kuzey sınırı arasında bulunan (ve gerek dillerin, gerekse yorumlanmalarının en büyük çeşitlilik gösterdiği) bölgenin kimi dilleriyle ilgilidir. Bu alandaki görece bilgisizlik (günümüzde incelemeler çoğalmaktadır) Afrika'ya ilişkin araştırmaların yeniliğinden kaynaklanır.
Afrika kıtasının keşfi ve sömürgeleştirilmesi ancak XIX.yy.'da ve yavaş yavaş gerçekleşti; sömürgeciler, özellikle de Fransızlar, Afrika dillerini değerlendirmeye pek önem vermediler. Öte yandan, zenci - af-rika uygarlıkları sözlü uygarlıklardır ve kültür, yazı yoluyla değil, ses (insan sesi, davul, düdük) ve bellek (kolektif bellek ve kimi uzman bireylerin belleği) yoluyla iletilir. Elimizde bulunan tüm belgeler, görece yeni (en eskilerinden biri, yani arap harfleriyle yazılmış bir suahili şiiri, 1714 tarihini taşır) ve yerli olmayan ama Araplar ve Avrupalılar gibi bu dilleri konuşanlar tarafından derlenmiş belgelerdir: ilk sözlük derlemeleri XVII. yy. sonlarında başlar, ancak XIX. yy.'ın ikinci yarısında yoğunlaşır. Hint-avrupa dillerinin bütünlüğünü büyük bir başarıyla ortaya koyan karşılaştırmalı dilbilim, kendi yöntemini zenci Afrika dillerinin çokfarklı olan alanına, öznelliğe düşmeden uygulayamazdı. Bu dillerin tarihleri yoktu ve yazılı kaynaklar hem çok azdı, hem de yalnızca sözdağa-rına ilişkindi. Bu diller üzerine ilk sentezler ancak XIX. yy, sonlarında başladı. W.H. Bleek, bantunun dil birliğini 1860'a doğru ortaya koydu; ilk genel sınıflandırmalar, yani, F.Müller'in sınıflandırmaları ve bütün zenci afrika dillerini (bir yandan bantuyu, öte yandan tüm öbür dilleri) tek bir aile içinde toplayan K.Lepsius'un sınıflandırması, 1880'e doğru ortaya atıldı. XX. yy. başlarında iki yeni senteze, yani C.Meinhof'un ve D. Westermann'ın sentezlerine rastlıyoruz. Sonuncu sentezde hami, bantu ve sudanca olarak üçlü bir bölünme öneriliyordu. Hoisan dilleriyse, bazen hami diline bağlanmış, bazen de ayrı olarak ele alınmıştı. Bu sınıflandırma, hoisan dillerini ayıran ve tüm zenci afrika dillerini, bantuyu kapsayan geniş bir zen-ci-afrika dil ailesi içinde toplayan fransız M.Delafosse ile fransız L.Homburger tarafından eleştirildi. En son ortaya atılan J, Greenberg'in sınıflandırmasıysa (1955; 1963'te yeniden gözden geçirilmiştir) 730 ayrı dili göz önünde bulundurur ve dört büyük öbeğe ayırmayı önerir. Bu öbekler şunlardır: dördü içinde en benzeşmez öğeleri kapsayan ve en çok eleştirilmiş olan nil-sahra ailesi; nijer-kongo (ya da kongo-kordofan) ailesi; hoisan ailesi (özellikle Hotanto ve Boşimanlar'ın şaklamalı dilleri); son olarak da sami (arapça ve etyopya dilleri), berberi, mısır (eski mısırca ve kıptice), kuşi ve en önemlisi hausa olan kimi zenci afrika dillerini (Çad grubu) kapsayan (ve Greenberg'in "afrika-asya" diye nitelediği) hami-sami ailesi.
Nil-sahra dilleri alanı, Mali ve Nijer'e (Songhay) kadar genişleyen ve Çad.Orta-Afrika Cumhuriyeti, Sudan, Kenya, Uganda ve Zaire'ye uzanan kesikli bir bölgeyi kapsar ve altı grup ya da aile içerir. Bunlar, en karmaşık ve en benzeşmez öğelerden oluşan nil-çad grubundan başka songhay, sahra (kanuri.tubu), maban, koman ve fur gruplarıdır. Nil-çâd grubu, dörde bölünür: en önemlileri merkezi sudan dili (sara, lugbara, lendu, mangbe-tu) ile özellikle mubi dillerini kapsayan doğu sudan dili, bir de Sudan ile Etyopya sınırında konuşulan dillerdir.
Nijer-kongo (ya da ona bağlanabilecek bir kordofan diller grubu nedeniyle Kongo-Kordofan) ailesi, 32 tropikal ve güney afrika ülkesinde 200 milyondan çok insan tarafından konuşulan ve 800'ü aşkın dili kapsayan bir topluluk oluşturur.
Bu aile 6 gruba bölünür:
1. Özellikle Senegal'den Sierra Leone'ye uzanan kıyı bölgelerini (fulani, uolof, sererce, diola) kapsayan batı atlantik grubu (kırk dolayında dil);
2. Senegal'in doğusundaki Gine, Fildişi Kıyısı ve Liberya'nın içleriyle Mali'nin güneyindeki bambara, malinke, mande, soninke gibi kimi önemli dilleri kapsayan mande grubu ya da mandegil grup (yirmi dolayında dil);
3. Yukarı Volta'yı, Fildişi Kıyısı, Gana, Togo ve Benin'in (eski Dahomey) kuzeyini kapsayan volta ya da gur grubu (70 dolayında dil; mosi dili bu grubun en önemli dilidir);
4. Bir önceki grubun güneyindeki yoruba, ibo, akan, fon, eve, kru, vb. birçok topluluk tarafından konuşulan dilleri kapsayan kva grubu (70 dolayında dil);
5. Kamerun, Orta-Afrika Cumhuriyeti'nin güneyi, Zaire'nin kuzeyi ve Sudan'ın güneyinde, batıdan doğuya yayılan doğu Adamaua grubu (yirmi dolayında dil);
6. Özellikle Nijerya'nın doğusundaki birkaç dilin (efik, tiv) eklendiği bantu dillerince oluşturulan Benue - Kongo grubu (500'ü aşkın dil).
Çok farklı yapılarda olmalarına karşın, zenci-afrika dilleri sesbilimsel ve dilbilgi-sel birçok ortak özellik taşır. Sesbilgisi düzeyinde, ses perdelerinin (söylemin tonal yapısını davullu mesajlar iletir) ve yoğunluk vurgusunun ayırt edici işlevi; başlardaki genizsileştirilmiş ünsüzlerin (mb, nd ya da ng) sıklığı ve ünlüler dizgesinin zenginliği (açık ve kapalı e ve o ayrımı, birçok genizsil ünlü). Dilbilgisel düzeyde, fiil çekimi, görünüş belirtilmesine, zamanın belirtilmesinden daha büyük bir önem kazandırır; ad, çoğu kez aynı kategoride yer alan ve kendine özgü bir heceyle belir-ginleştirilen varlık ya da nesneleri bir araya getiren bir sınıflar sistemiyle bütünleşmiş durumdadır.
Otuz dolayında zenci-afrika dilini bir milyonu aşkın kişi konuştuğu halde, konuşan sayısı üç milyonu bulan ancak on dil vardır. Bu dil çeşitliliğine karşı koymak için, geniş coğrafi bölgelerde ikincil dil olarak konuşulan "ilişki dilleri" gelişmiştir. Bunlar, kültürlü müslümanların edebiyat dili ve kıtanın en çok konuşulan dili olan arapça, suahili (Kenya'dan Mozambik'e değin Afrika'nın doğusu, Zaire' nin doğusu), lingala (Zaire'nin batısı), bambara (Mali, Gine, Fildişi Kıyısı), hausa (Nijerya'nın kuzeyiyle bu ülkeyi çevreleyen bölgeler), vb. dillerdir. Nihayet, sömürgeleştirmenin kalıtları olan avrupa dilleri (ingilizce, fransızca, portekizce), kültürlü sınıflar tarafından konuşulmakta ve çoğu kez birçok devlette dil bakımından birleştirici öğe rolü oynamaktadır.
Afrika, dünyanın, dil durumu en büyük çeşitlilik gösteren (buradaki dillerin sayısı binden az değildir) ve en az bilinen bölgesidir. Yüz yıldan bu yana önerilen dil sınıflandırmalarının hepsi tartışma konusu oldu ve J.Greenberg'in son sentezi de kesinlikle kabul edilmedi. Kıtanın kuzeyinde, arapçanın güçlü etkisi altındaki hami-sami dilleri yaygındır. Güney'de ise, az sayıda insanın konuştuğu hoisan dillerine rastlanır. İkisi arasındaysa, en büyük bölümü Zaire, Uganda ve Tanzanya'nın kuzeyinden geçerek Kamerun'dan Kenya'ya uzanan bir çizginin güneyine inen iyi belgelenmiş ve uzunca bir zamandan beri de bilinen bantu dil grubunun ağır bastığı "zenci-afrika dilleri" alanı yer alır. Üzerinde en fazla tartışılan konular, güney-sahra sını-rıyla Bantu'nun kuzey sınırı arasında bulunan (ve gerek dillerin, gerekse yorumlanmalarının en büyük çeşitlilik gösterdiği) bölgenin kimi dilleriyle ilgilidir. Bu alandaki görece bilgisizlik (günümüzde incelemeler çoğalmaktadır) Afrika'ya ilişkin araştırmaların yeniliğinden kaynaklanır.
Afrika kıtasının keşfi ve sömürgeleştirilmesi ancak XIX.yy.'da ve yavaş yavaş gerçekleşti; sömürgeciler, özellikle de Fransızlar, Afrika dillerini değerlendirmeye pek önem vermediler. Öte yandan, zenci - af-rika uygarlıkları sözlü uygarlıklardır ve kültür, yazı yoluyla değil, ses (insan sesi, davul, düdük) ve bellek (kolektif bellek ve kimi uzman bireylerin belleği) yoluyla iletilir. Elimizde bulunan tüm belgeler, görece yeni (en eskilerinden biri, yani arap harfleriyle yazılmış bir suahili şiiri, 1714 tarihini taşır) ve yerli olmayan ama Araplar ve Avrupalılar gibi bu dilleri konuşanlar tarafından derlenmiş belgelerdir: ilk sözlük derlemeleri XVII. yy. sonlarında başlar, ancak XIX. yy.'ın ikinci yarısında yoğunlaşır. Hint-avrupa dillerinin bütünlüğünü büyük bir başarıyla ortaya koyan karşılaştırmalı dilbilim, kendi yöntemini zenci Afrika dillerinin çokfarklı olan alanına, öznelliğe düşmeden uygulayamazdı. Bu dillerin tarihleri yoktu ve yazılı kaynaklar hem çok azdı, hem de yalnızca sözdağa-rına ilişkindi. Bu diller üzerine ilk sentezler ancak XIX. yy, sonlarında başladı. W.H. Bleek, bantunun dil birliğini 1860'a doğru ortaya koydu; ilk genel sınıflandırmalar, yani, F.Müller'in sınıflandırmaları ve bütün zenci afrika dillerini (bir yandan bantuyu, öte yandan tüm öbür dilleri) tek bir aile içinde toplayan K.Lepsius'un sınıflandırması, 1880'e doğru ortaya atıldı. XX. yy. başlarında iki yeni senteze, yani C.Meinhof'un ve D. Westermann'ın sentezlerine rastlıyoruz. Sonuncu sentezde hami, bantu ve sudanca olarak üçlü bir bölünme öneriliyordu. Hoisan dilleriyse, bazen hami diline bağlanmış, bazen de ayrı olarak ele alınmıştı. Bu sınıflandırma, hoisan dillerini ayıran ve tüm zenci afrika dillerini, bantuyu kapsayan geniş bir zen-ci-afrika dil ailesi içinde toplayan fransız M.Delafosse ile fransız L.Homburger tarafından eleştirildi. En son ortaya atılan J, Greenberg'in sınıflandırmasıysa (1955; 1963'te yeniden gözden geçirilmiştir) 730 ayrı dili göz önünde bulundurur ve dört büyük öbeğe ayırmayı önerir. Bu öbekler şunlardır: dördü içinde en benzeşmez öğeleri kapsayan ve en çok eleştirilmiş olan nil-sahra ailesi; nijer-kongo (ya da kongo-kordofan) ailesi; hoisan ailesi (özellikle Hotanto ve Boşimanlar'ın şaklamalı dilleri); son olarak da sami (arapça ve etyopya dilleri), berberi, mısır (eski mısırca ve kıptice), kuşi ve en önemlisi hausa olan kimi zenci afrika dillerini (Çad grubu) kapsayan (ve Greenberg'in "afrika-asya" diye nitelediği) hami-sami ailesi.
Nil-sahra dilleri alanı, Mali ve Nijer'e (Songhay) kadar genişleyen ve Çad.Orta-Afrika Cumhuriyeti, Sudan, Kenya, Uganda ve Zaire'ye uzanan kesikli bir bölgeyi kapsar ve altı grup ya da aile içerir. Bunlar, en karmaşık ve en benzeşmez öğelerden oluşan nil-çad grubundan başka songhay, sahra (kanuri.tubu), maban, koman ve fur gruplarıdır. Nil-çâd grubu, dörde bölünür: en önemlileri merkezi sudan dili (sara, lugbara, lendu, mangbe-tu) ile özellikle mubi dillerini kapsayan doğu sudan dili, bir de Sudan ile Etyopya sınırında konuşulan dillerdir.
Nijer-kongo (ya da ona bağlanabilecek bir kordofan diller grubu nedeniyle Kongo-Kordofan) ailesi, 32 tropikal ve güney afrika ülkesinde 200 milyondan çok insan tarafından konuşulan ve 800'ü aşkın dili kapsayan bir topluluk oluşturur.
Bu aile 6 gruba bölünür:
1. Özellikle Senegal'den Sierra Leone'ye uzanan kıyı bölgelerini (fulani, uolof, sererce, diola) kapsayan batı atlantik grubu (kırk dolayında dil);
2. Senegal'in doğusundaki Gine, Fildişi Kıyısı ve Liberya'nın içleriyle Mali'nin güneyindeki bambara, malinke, mande, soninke gibi kimi önemli dilleri kapsayan mande grubu ya da mandegil grup (yirmi dolayında dil);
3. Yukarı Volta'yı, Fildişi Kıyısı, Gana, Togo ve Benin'in (eski Dahomey) kuzeyini kapsayan volta ya da gur grubu (70 dolayında dil; mosi dili bu grubun en önemli dilidir);
4. Bir önceki grubun güneyindeki yoruba, ibo, akan, fon, eve, kru, vb. birçok topluluk tarafından konuşulan dilleri kapsayan kva grubu (70 dolayında dil);
5. Kamerun, Orta-Afrika Cumhuriyeti'nin güneyi, Zaire'nin kuzeyi ve Sudan'ın güneyinde, batıdan doğuya yayılan doğu Adamaua grubu (yirmi dolayında dil);
6. Özellikle Nijerya'nın doğusundaki birkaç dilin (efik, tiv) eklendiği bantu dillerince oluşturulan Benue - Kongo grubu (500'ü aşkın dil).
Çok farklı yapılarda olmalarına karşın, zenci-afrika dilleri sesbilimsel ve dilbilgi-sel birçok ortak özellik taşır. Sesbilgisi düzeyinde, ses perdelerinin (söylemin tonal yapısını davullu mesajlar iletir) ve yoğunluk vurgusunun ayırt edici işlevi; başlardaki genizsileştirilmiş ünsüzlerin (mb, nd ya da ng) sıklığı ve ünlüler dizgesinin zenginliği (açık ve kapalı e ve o ayrımı, birçok genizsil ünlü). Dilbilgisel düzeyde, fiil çekimi, görünüş belirtilmesine, zamanın belirtilmesinden daha büyük bir önem kazandırır; ad, çoğu kez aynı kategoride yer alan ve kendine özgü bir heceyle belir-ginleştirilen varlık ya da nesneleri bir araya getiren bir sınıflar sistemiyle bütünleşmiş durumdadır.
Otuz dolayında zenci-afrika dilini bir milyonu aşkın kişi konuştuğu halde, konuşan sayısı üç milyonu bulan ancak on dil vardır. Bu dil çeşitliliğine karşı koymak için, geniş coğrafi bölgelerde ikincil dil olarak konuşulan "ilişki dilleri" gelişmiştir. Bunlar, kültürlü müslümanların edebiyat dili ve kıtanın en çok konuşulan dili olan arapça, suahili (Kenya'dan Mozambik'e değin Afrika'nın doğusu, Zaire' nin doğusu), lingala (Zaire'nin batısı), bambara (Mali, Gine, Fildişi Kıyısı), hausa (Nijerya'nın kuzeyiyle bu ülkeyi çevreleyen bölgeler), vb. dillerdir. Nihayet, sömürgeleştirmenin kalıtları olan avrupa dilleri (ingilizce, fransızca, portekizce), kültürlü sınıflar tarafından konuşulmakta ve çoğu kez birçok devlette dil bakımından birleştirici öğe rolü oynamaktadır.
