AKARSULARDA AŞINDIRMA VE AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
Akarsular tüm dış kuvvetler gibi yeryüzünü şekillendirirken hem aşındırma hem de biriktirme yapmaktadır.
Akarsu Aşındırması Akarsuların yataklarını kazarak derinleştirmesine ve genişletmesine aşındırma denir. Akarsu aşındırmasını etkileyen belli başlı etkenler şunlardır ;
a) Yatak eğimi : Bir akarsuyun akmış saha ne kadar eğimli olursa akarsu o kadar hızlı akmaya başlar ve bu durumda akarsuyun aşındırma gücünün artmasına neden olur.
b) Akış hızı ( Suyun Hızı ) : Hızlı bir biçimde akan akarsuların aşındırma güçleri fazladır. Hızla akan akarsuların su molekülleri yatağına hızla çarpar , taşıdığı çakıl ve kumları yatağına hızla çarptırır böylece akarsu yatağı daha çabuk aşınmaya uğrar.
c) Su miktarı ( suyun debisi ) : bir akarsuyun yatağındaki su kütlesinin artması aşındırma gücünün artmasına neden olmaktadır. Debisi artan akarsuyun taşıma gücü fazla olur.
d) Yatak direncinin azalması : Katılaşım kayaları akarsu aşındırmasına karşı dirençlidir. Oysa tortul kayaların aşınmaya direnci azdır. Bu nedenle kil ve kalker karışımından oluşan marn, ayrıca lös tabakaları içerisinde akan sular yataklarını daha çabuk aşındırır.
Akarsuların yatağında meydana getirmiş olduğu aşındırma üç şekilde olmaktadır .
1. Derine aşındırma : Bir akarsu yatağındaki pürüzleri aşındırarak derine doğru kazar. Derine kazma ağızdan kaynağa doğru gerçekleşir. Buna geriye aşındırma denir. Bir akarsuyun yatağında geriye doğru aşındırma durursa yatak profili iç bükey bir görünüm alır. Bu şekle denge profili adı verilir.
2. Boyuna aşındırma : Akarsular derine aşındırma yaparken kaynaklarını da geriye doğrı aşındırarak yataklarını boyuna uzatırlar.
3. Enine aşındırma ( yana aşındırma ) : Akarsular yatak eğimlerinin azaldığı yerlerde menderesler (büklümler ) yaparak akar. Mendereslerde akarsular yatağın yanlarına hızla çarpınca yatak yanlara doğru aşınır. Bu olay akarsu yatağının yanlara doğru genişlemesine neden olmaktadır.
Dünyada çöl ve buzul bölgeleri dışında kalan yerlerde yeryüzünün şekillenmesinde en fazla etkili olan kuvvet akarsulardır.
Akarsuların aşındırma sonucunda meydana getirmiş olduğu belli başlı yer şekilleri şunlardır
1. VADİ Akarsuların kaynak kısmı ile ağız kısmı arasındaki inişli çıkışlı bir şekle sahip olan yatağına vadi adı verilmektedir. Vadiler akarsuyun yatak eğimine , akış hızına , ve kayaların direncine göre farklı şekiller almaktadır. Başlıca vadi şekilleri şunlardır;
a) Boğaz Vadi ( Yarma Vadi )
Akarsuların dik eğimli yamaçlarda derine kazması sonucunda oluşmaktadır.Vadi tabanı dardır ve akarsı tarafından işgal edilmiştir. Bu vadiler daha çok akarsuyun kaynak kısmına yakın alanlarda oluşmaktadır.Çünkü bu bölümde akarsuyun yatakları dik ve eğimlidir. [COLOR="
ÖrnekKaradeniz Bölgesinde Canik Dağlarını yaran Yeşilırmak vadisi, Küre Dağlarından geçen Kızılırmak vadisi , Marmara Bölgesinde Samanlı dağlarında yer alan Sakarya nehrinin geçtiği Geyve Boğazı Akdeniz Bölgesinde Bolkar dağlarını yaran Gülek Boğazı .
b) Kanyon Vadi
Kanyon vadi , tortul tabakaların yatay olarak uzandıkları arazilerde yada karstik bölgelerde oluşan vadilerdir. Vadi yamacını oluşturan tabakaların dirençlerinin farklı olması farklı seviyelerde aşınmalarına ve taraçaların oluşmasına neden olmuştur.Kanyon vadilerde dik ve taraçalı bir görünüm vardır. Dünyanın en büyük kanyonu ABD’de Colorado kanyonudur. Türkiye’de Akdenize dökülen Göksu , Manavgat ve Köprü çayları üzerinde dar ve uzun kanyonlar bulunmaktadır. Buralarda bulunan karstik arazi kanyon vadi oluşumunda önemli bir etken olmuştur.
c) Çentik Vadi
Aşınmaya karşı direnci fazla olan arazilerde derine doğru aşındırma neydana gelmektedir. Vadinin profili “ V “ şeklindedir. Derine doğru bir aşındırma söz konusudur. Aşınmanın devam etmesi sonucunda vadi zaman içerisinde boğaz vadi görünümünü alır. Akarsuların yukarı çığırlarında çentik vadiler görülmektedir.
d) Geniş Tabanlı Vadi
Akarsu yatağında eğimin azaldığı yerlerde derine aşındırma az olacağı için akarsu daha çok yana doğru aşındırma yapmaya başlar . Yana aşındırmanın etkisi ile vadi yamaçlar yatıklaşmaya başlar.
2. DEV KAZANI
Akarsuların çağlayanlar ( Şelale ) halinde aktığı yerlerde oluşur. Yüksekten düşen su düştüğü yerde kayanın direncini de bağlı olarak zamanla oyar ve buranın çukur bir görünüm almasına neden olur. Dev kazanları şelalelerin büyüklüğüne ve yüksekliğine bağlı olarak farklı derinliklerde oluşmaktadır.
3. MENDERES
Akarsuyun , yatağında eğimin azaldığı yerlerde hızı ve gücü de azalmaktadır. Akarsu salınımlar yaparak akmaya başlar . vadi yamacına çarpan sular tabanı genişletir ve büklümler yapmaya başlar .akarsuyun çarptığı yamaçta aşınma fazla iken diğer yamaçta aşınma azdır.
4. PLATO Çeşitli yüksekliklerdeki düzlüklerin akarsu vadileri ile parçalanması ile platolar oluşur. Türkiye’deki platoların bir çoğu yatay tortul tabakların veya kalın lav örtülerinin vadilerle parçalanması sonucunda oluşmuştur.
5. PENEPLEN Akarsu aşındırmasının son aşamalarında ortaya çıkmaktadır. Akarsu aşındırmasının zaman içerisinde ilerlemesi ile vadiler genişler , yamaçlar yatıklaşır. Su bölümüm çizgileri belirsiz hale gelir . Bu olayların sonucunda artık akarsuyun kaynak kısmı ile ağız kısmı arasındaki eğim ortadan kalkmıştır. Her yer düz bir görünüm halini almıştır. Peneplenin oluşumu diğer aşınım şekillerine göre daha uzun bir sürede meydana gelmektedir.
6. PERİ BACASI
Peri bacalarının oluşumunda sel sularının etkisi oldukça fazladır. Volkan tüflerinin yaygın olduğu sahalarda görülmektedir. Peri bacalarının oluştuğu sahaların özellikleri şunlardır ; bitki örtüsünden yoksun arazilerdir , volkanik sahalardır , kil,kum ve tüflerin iri blok halinde kayalarla karışık olarak bulunduğu arazilerdir.
Oluşumu : Volkan külleri deniz yada göllere dökülünce üst üstte birikip sertleşerek volkan tüfüne dönüşür . sel suları volkan tüflerini derine doğru kazar.iki sel yatağı arasında kalan ve aşınamayan kısım zamanla dik sütun haline dönüşürek peribacalarını oluşturur. Bazı peribacalarının üzerinde bir şapka görünümünü alan volkanik taşlarda bulunmaktadır. Nevşehir’deki Ürgüp ve Göreme çevresi peribacalarının en güzel örneklerinin barındırır. Ayrıca peribacaları ilginç yeryüzü şekilleri olduğu için turizm açısından da önemlidir.
7. KIRGIBAYIR ( BADLANS ) Volkanik sahalarda volkan tüfleri üzerinde oluşmaktadır. Sel sularının yararak oluşturduğu taşlı çakıllı yamaçtır. Tarıma ve hayvan otlatılmasına yaramayan bu yamaçlar İç Anadolu bölgesinde [/COLOR]yaygındır.