[h=2]Temel Noktalama İşaretleri 2[/h]
Soru anlamı içeren cümle ya da sözcüklerden sonra kullanırız soru işaretini: Yoksa, demişimdir kendi kendime, sorular karşısında sınanmaktan mı hoşlanmıyor öğretmenler? Soru sormak bunca sevimsiz bir iş ise, öğretmenler neden soru sorarlar öğrencilere? Neden?
Soru sözcüklerinin her zaman soru anlamı içermediğini, kullanımlarına göre anlamın değiştiğini unutmayın. Sözgelimi: Bu ne güzellik böyle Zahmet de ne demekmiş! Telefona bakar mısın?
- Soru işaretini bir de doğruluğundan kuşku duyulan bilgileri, sözleri belirtirken kullanırız:
Emrah: XIX. yy. halk şairi, ? – 1860, doğ. Erzurum, ölm. Niksar.
- Soru işareti yazıların başlıklarında -kuşkusuz, başlık soru anlamlıysa kullanılır:
Kim Bu On İki Dev Adam?
TİYATRODAN NE BEKLİYORUZ?
Ünlem İşareti ( ! )
- Ünlemlerden, ünlem anlamı içeren cümlelerden, seslenme bildiren sözlerden sonra ünlem işareti konur:
Merhaba kekik! Merhaba karamuk! Merhaba kuzukulağı! Yeşilin mübarek olsun ebegümeci! Sen hep böyle fincan fincan mı çiçek açarsın ayva ağacı?
- Öte yandan alay, şaşma, güvensizlik, küçümseme bildirmek için, ilgili sözcüklerin yanına parantez içine alınarak konur:
Bu gerçekleştiğinde yükseköğrenimini tamamladığı halde yazmanın, konuşmanın kural ve yöntemlerini kavrayamamış -daha önemlisi- dil bilincine ulaşmamış diplomalı aydınları (!) çevremizde daha az görebiliriz.
Ünlem işareti yazı başlıklarında da -başlık ünlem anlamı içeriyorsa- kullanılır.
Kısa Çizgi (-)
Yazıda, satır sonuna sığmayan sözcükler hecelerinden bölününce, bunu göstermek için kısa çizgi (hece bölme çizgisi) konur. Bu nedenle çok sık başvurulan bir işarettir kısa çizgi.
Kısa çizginin bir başka adı da birleştirme çizgisidir. Bu çizginin kullanıldığı yerleri örnekleyelim.
- Bir durumun, olayın başlangıcını ve sonunu belirten tarihler, sözcükler arasına konur:
Kurtuluş Savaşı’mız 1919-1922 yıllarında yapıldı.
İstanbul-Ankara hızlı tren yolunun yapımına yıllar önce başlandı.
Millet Mektepleri’nin 1928-1929yıllarındaki sayısı 20.489 idi, bu sayı 1935-1936 yıllarında 2.274’e inmişti.
- İki adın, etkenin ortak bir niteliği ya da işlevi olduğunu göstermek için konur:
Elinizdeki kitap, gördüğünüz gibi, bir Türk-Alman ortak çalışmasının ürünüdür.
- Karşıt durum ve tutumları belirleyen sözcükler arasına konur:
Televizyonda her gün Filistin-İsrail çatışmasından söz ediliyor.
- Cümlede ara söz, açıklama değeri taşıyan ya da ayrıntı sayılabilecek sözcükler, sözcük öbekleri de iki kısa çizgi arasına alınabilir:
Yükseköğretim kurumlarında bilim adamı adaylığı olan ve konularında çalışan gençler, önce dillerine en iyi biçimde sahip olma bilinci kazanmalı; sonra da -birçoklarının benimsediği gibi- bilim adamı olmanın kendi çemberiyle sınırlanmamak olduğunu öğrenmelidirler.
Yukarıda en son olarak belirtilen amaçla kısa çizgiler yerine virgüller de konur. Cümlede başka virgüller kullanılmışsa virgüllerin işlevlerinin karışmaması için kısa çizgiler yeğlenmesi yazılı anlatımda açıklık sağlar.
Uzun Çizgi ( ̶ )
Uzun çizgiye konuşma çizgisi de denir. Yazıda, konuşan kişileri ayırabilmek için her birinin söylediği sözün başına konur:
Çocukların ikisi de öfkeliydi. Bisikletlerinin üstünden birbirlerinin üstüne atlayacaklardı nerdeyse. İrice olanı böbürlenerek:
̶ Ben dörde pekiyi ile geçtim haberin var mı?
̶ Vız gelirsin bana!
̶ Benim babam avukat ama…
̶ Sen de vız gelirsin bana, baban da…
̶ Asıl sen bize vız gelirsin… Türkçeci notumu kırmasaydı sınıf birincisiydim akıllım…
Dikkat edilmesi gereken bir özellik şudur: Konuşmaları yazıda ister uzun çizgiyle isterse tırnak içinde göstermeyi seçelim, bu işaretler paragraf başı hizasından başlayarak konur.
Tırnak İşareti ( “ “ )
- Yazıda başkalarından alıntılanmış sözlerin başına ve sonuna tırnak işareti konur. Tırnak içine alınan sözler başlı başına cümle olarak alınmışlarsa kendi noktalama işaretlerini korurlar:
Ne güzel söylemiş D.H. Lawrence: “Çok biliyoruz, ama az duyuyoruz.” Çağımızın anlamı, özü biraz da bu sözdedir.
Jüvenal: “Bilge olan, Tanrı’dan sağlam bir bedenle sağlam bir ruhtan başka bir şey istemez.” demiştir.
Kral Eğleniyor piyesi ilk temsilinde başarı kazanamayınca Alphonse Daudet der ki: “Doğru, kral eğleniyor; fakat kraldan başka eğlenen yok!”
- Yazıda özellikle vurgulanmak, belirtilmek istenen kimi kavramlar tırnak içine alınabilir:
Şu “samimiyet” denilen şeyi büyük erdem sayanlar var; ben onlardan değilim.
Uğraştı, didindi ve bir “Eşref Üren Yeşili” ne boyadı koca bahçeyi.
- Yazı içinde sanat yapıtlarının, kitapların adı da tırnak içinde gösterilir.
Dilimizde kullanılan başka noktalama işaretleri de vardır: noktalı çizgi (. - ), parantez ya da ayraç ( ), köşeli ayraç [ ], eğik çizgi (/), çengel (§), üç yıldız (***), dipnot işareti (*) gibi. Bunların nerelerde kullanıldığını yazım kılavuzuna başvurarak araştırınız.
Kesme işareti (‘), ile düzeltme işaretini (^), Noktalama işaretleri ünitesi yerine Yazım Kuralları ünitesinde inceledik. Bunun nedeni de, bu işaretlerin sözcüklerin yazımlarıyla ilgili olmalarıdır.
Başta belirttiğimiz gibi, noktalama işaretleri okumayı ve anlamayı kolaylaştırmaya yarayan, duygu ve düşüncelerin daha açık anlatımına katkısı olan bir sistemdir. Onu bilinçli bir biçimde kullanmayı alışkanlık durumuna getirmeliyiz.
Şimdi, buraya değin anlatılanlarla ilgili bir uygulama yapalım. Aşağıdaki metinde hiçbir noktalama işareti kullanılmamıştır. Siz ( ) olarak belirtilen yerlere gerekli noktalama işaretlerini koyunuz. Sonra, arka sayfalardaki doğru örneğe bakarak bu konudaki bilgilerinizi sınayınız.
Sıradan İnsan Olmamak
Toplumda hem para ( ) en yüce değer olunca ( ) hem de bireyler ( ) eşit başarı şansı ( ) na sahip olmayınca ( ) her türlü yolsuzluk gittikçe yaygınlaşmaya başlıyor ( ) Bireyler ( ) hak etmedikleri hedefleri normal olarak istemeye başlıyorlar ( ) çalışmadan zengin olmak ( ) başarmadan saygın olmak gibi ( ) İşte sıradan olmaya karşı koyan genç ( ) toplumun bütün bu ( ) kirlenme ( ) sini de reddetmektedir ( )
Sıradan insan nasıl olunur ( ) Örneğin ( ) sigara içmek yasakken ( ) sigara içerek mi ( ) Çocuk yaşta iken ( ) olgun kadınlar gibi süslenip püslenerek mi ( ) Herkes dersini çalışırken ( ) sokaklarda ve eğlence yerlerinde sürterek mi ( ) Hayır sevgili yavrularım ( ) bin defa hayır ()
Ne yazık ki yukarıda verdiğim örnekler günümüz toplumunda sıra dışı kişiliğin değil sıradan kişiliğin özellikleri oldu ( ) Etrafınıza bu gözle şöyle bir bakın ( ) Roman okumaya önem veren kaç arkadaşınız var ( ) Ya müzik ( ) Kaliteli ve iyi müzik dinleyen ( ) bunu önemseyen kaç kişi tanıyorsunuz ( )
Sıra dışı kişiliğin sırrı doğa ve insan sevgisinde yatar ( ) demiştim ( ) Herkesin kabalaştığı ( ) bencilleştiği günümüzde tek bir ( ) teşekkür ederim ( ) ya da ( ) lütfen ( ) sözcüğü ve bu sözcüklerin bilinçli kullanımı sizi sıra dışı bir kişiliğe kavuşturabilir ( ) Kimsenin kimseyi önemsemediği ( ) herkesin tatmini kendi başarılarında değil çevresindekilerin başarısızlıklarında aradığı bir toplumda ( ) başka insanları önemseyen bir kişilik hiç kuşkusuz sıra dışıdır ( )
Pek doğal olarak ( ) hayatınızı kazanmak için yapacağınız iş de sizin kişiliğinizi çok etkileyecektir ( ) 9 ( ) 6 çalışma saatlerine uymayı ( ) böyle bir işte çalışmayı sıradan görmeyin ( ) Böyle bir işte herkes gibi yaşama küskün ( ) çevreye ilgisiz ( ) insanlara saygısız bir biçimde çalışmaktan korkun ( )
Herkesin ailesi ( ) kişiliğinin önemli bir parçasıdır ( ) Sıra dışılığı aile içindeki sevgide ve saygıda yaratabilirsiniz ( )
Unutmayın ( ) Sıra dışı olmanın sırrı ( ) insanları rahatsız eden çarpıcı kişilik özelliklerinde değil günlük yaşamın küçük ayrıntılarında saklıdır ( )
alıntı