Doğayı Koruma
Yeryüzünde insanla birlikte yaşayan, en yabanıl ortamlardan bah*çelerimize ve evlerimize kadar bütün gezege*ni bizimle bölüşen milyonlarca bitki ve hay*van türünü koruma görevi insana düşer. Ama doğayı korumak yalnızca canlı varlıkları koru*yup gözetmek demek değildir. Su, toprak ve mineraller gibi bütün doğal kaynakları sakı*narak kullanmak da bu görevin ayrılmaz bir parçasıdır; çünkü doğal kaynakların tükenip yok olması ancak böyle önlenebilir. Bu ne*denle, üzerinde yaşadığımız bu gezegenin olanaklarından bütün canlıların daha uzun süre yararlanabilmesi için insanda derin bir sorumluluk duygusunun gelişmiş olması çok önemlidir.
İnsanın Doğa Üzerindeki Etkileri
İnsanın doğal çevresini değiştirmeye başlama*sı, ateş yakmayı öğrendiği tarihöncesi çağlara kadar uzanır. Örneğin Afrika'nın savan de*nen geniş çayırlıkları bundan 50 bin yıl önce bu kıtadaki ormanların yanmasıyla oluşmuş*tu. Ama, insanoğlunun doğaya verdiği zarar*lar özellikle son yüzyılda olağanüstü boyutla*ra ulaştı. Bunun nedeni teknolojinin inanıl*maz bir hızla ilerlemesidir. Tekerleğin bulun*ması ile otomobilin yapımı arasında 10 bin yıl gibi çok uzun bir süre geçmişti; oysa insanoğ*lunun hava ve uzay yolculuklarına başlaması, yerçekimsiz ortamda yaşamayı başarması ve Ay'da yürüyebilmesi için otomobilin yapımın*dan bu yana yalnızca 80 yıl geçmesi yeterli oldu. Teknoloji sayesinde insan yeryüzündeki en uzak mesafelere çok kısa zamanda ulaşma*yı, akarsuların yönünü değiştirmeyi, elektrik üretimi için su gücünden ve nükleer enerjiden yararlanmayı başardı.
Teknolojinin sağladığı olanaklar kuşkusuz birçok yönden insanın yaşam koşullarını çok olumlu etkiledi; ama bir yandan da olağanüs*tü boyutlarda bir nüfus patlamasına yol açtı. İlk insanın yeryüzünde belirmesinden yakla*şık yarım milyon yıl sonra, 1850'lerde dünya nüfusu ancak 1 milyara ulaşmıştı. Oysa o tarihten sonra inanılmaz bir hızla artan nüfus 1986'da 5 milyara yaklaşmış ve bu artışın 1 milyarı son 15 yıl içinde gerçekleşmiştir.
Bugün yeryüzünün bütün zenginliklerinden olabildiğince yararlanmayı isteyen milyarlar*ca insan geleceği düşünmeden doğal kaynak*ları zorlamaktadır. Örneğin insanların bir yıl içinde tükettiği bütün içme ve kullanım suları bir yere toplansa, Dünya'nın merkezine ka*dar olan uzaklığın yarısı (en az 3.000 km) derinliğinde ve Avrupa kıtası büyüklüğünde bir göl oluşur. Nüfus ve tüketim aynı hızla artarsa yeryüzünün bütün kaynakları kısa sürede insanın gereksinimlerini karşılayamaz duruma gelebilir. İnsanlar binlerce yıldır uç*suz bucaksız denizlerdeki balıkların hiçbir zaman tükenmeyeceğine inanıyorlardı. Oysa 1970'lerden başlayarak Atlas Okyanusu'nun kuzeyinde morina ve ringa balıkları, 1960'lardan sonra Marmara Denizi'nde başta uskumru olmak üzere birçok balık türü azal*maya başladı; Peru açıklarındaki hamsi avcılı*ğında da yüzde 75'lik bir düşüş görüldü. Bir yaşam ortamındaki herhangi bir canlı türünün azalması başka canlıların yaşamını da tehlike*ye atar. Örneğin Atlas Okyanusu'ndaki ringa*ların sayısı azalınca bu balıklarla beslenen deniz kuşları da yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. Norveç'e bağlı Rost Adası'nda, 1970'ten 1980'lerin ortalarına kadar yaklaşık yarım milyon denizpapağanı açlıktan öldü.
Sanayi alanındaki hızlı gelişmenin en olum*suz yanlanndan biri, bugün bütün doğal kaynakları ve canlıları tehdit eden çevre kirliliğidir. Motorlu taşıtlarda, evlerde, fabrikalarda ve enerji santrallarında kullanılan petrol türevleri ile kömür gibi fosil yakıtlar*dan kaynaklanan hava kirliijğ: bazı kentlerde insan yaşamını tehlikeye atacak düzeydedir. Örneğin bir zamanlar Londra'da bu sorun öylesine ciddi boyutlara ulaşmıştı ki, 1952'de beş gün boyunca kentin üzerine çöken zehirli gaz bulutları yüzünden 4.000 kişi ölmüştü. Kullanılacak yakıt türlerinin yasalarla belirle*nip sıkı denetim altına alınmasıyla Londra'nın havası büyük ölçüde temizlendi. Ama günü*müzde Kalküta gibi kalabalık kentlerdeki hava kirliliği Londra'dakinden çok daha ciddi boyutlara varmış, Ankara, İstanbul, İzmir ve Bursa gibi büyük kentlerimizde tehlike sınırı*na dayanmıştır. 1986 sonlarında bu sorunun üstesinden gelmek için Ankara'da kalorifer ve fabrika bacalarına filtre takılması, bazı kalorifer yakıtlarının, özellikle linyit kömürü*nün yasaklanması gibi Çeşitli önlemler alın*mıştı. Hava kirliliğinin en büyük sorumlusu sanayi dumanlarındaki kükürt dioksit ile azot oksitleridir. Bu gazlar atmosferdeki su buha*rıyla birleşince sülfürik ve nitrik asitlere dönüşür. Daha sonra bu asit buharları yoğun*laşır ve genellikle hava kirliliğinin merkezi olan sanayi bölgesinden yüzlerce kilometre ötede "asit yağmuru" halinde yeryüzüne iner. Örneğin Norveç ile İsveç'in güneyindeki akarsu ve göllerde yaşayan balıklar İngiltere' den kopup gelen asit yağmurlarından büyük zarar görmüştür. Bunun sonuçları balıklarla beslenen hayvanları da etkilemiş ve 1967'de Norveç'te 4.000 kadar susamuru yaşarken 1986'da bu hayvanlardan yalnızca 200 tane kalmıştı.
Tarım Etkinliklerinin Rolü
Hızla artan dünya nüfusunu besleyebilmek için doğal olarak tarıma ağırlık verilmiş, bu yüzden dünyanın birçok bölgesinde yüzey biçimleri tanınmayacak ölçüde değişmiştir. 19. yüzyılın ortalarında Avrupa'nın birçok yeri hâlâ bataklıklarla kaplıydı; avcılar İs*panya'nın sulak arazilerinde çok kalabalık kuş sürüleri gördüklerini ve tek fişekle 80 ördek vurduklarını yazarlardı. Bugün artık Avrupa'nın hiçbir bölgesinde bu kadar çok su kuşunu bir arada görme olanağı yoktur. Çünkü bataklıkların hemen hepsi kurutularak tarıma açılmış ve bu hayvanların yaşam alan*ları insan eliyle yok edilmiştir.
Hayvanların doğal yurdundan sürülmesi ve giderek yok olması kuşkusuz tarımsal geliş*menin tek ve en ağır sonucu değildir. Başta keçiler olmak üzere hayvanların orman ve fundalıklarda otlatılması, ağaçların yakacak odun uğruna kesilmesi, tarla açmak için ormanlık alanların acımasızca ortadan kaldı*rılması çok daha büyük zararlara yol açar. Ağaç ve çalılar çoğu zaman teraslama ve akaçlama çalışmaları yapılmadan kesildiği için, çıplak kalan toprak rüzgâr ve yağmurla taşınır. Günümüzde dünya ülkelerinin üçte ikisini etkileyen toprak aşınması (erozyon) birçok bölgede öylesine hızlıdır ki, bir kuşak sonra gelen insanlar ormanlık alanların çöle dönüştüğünü görebilirler. Bu durumda, nüfusu çok fazla, ekonomisi de tarıma dayalı olan Afrika ve Asya ülkelerinde çöl alanlarının denetlenemeyecek biçimde ya*yılması şaşırtıcı değildir. Nitekim Afrika'daki Sahra bölgesinin çevresinde, saatte 170 hek*tar hızla genişleyen yeni bir çöl oluşmaktadır.
Yabanıl Yaşamın İnsan Karşısında Direnişi
Yabanıl yaşayan bazı hayvanlar, özellikle saldırgan olan ve koşullara kolayca uyum sağlayabilen türler her zaman insanoğlunun çevresinde yaşamayı başarmıştır. Sıçanlar ve kemeler bunun en iyi örnekleridir. Bazı türler de insanın yeryüzünde yarattığı değişiklikler*den yararlanarak doğadaki yabanıl yaşamları*nı sürdürmenin yollarını bulmuştur. Örneğin bugün milyonlarca hektarlık alanı kaplayan tahıl tarlaları, tarım zararlısı böcekler için bulunmaz bir yaşam ortamıdır. Bu böceklere karşı yapılan ilaçlamanın her yıl biraz daha artırılmasına karşılık, bu zararlılardan çoğu tarım ilaçlarına direnç kazanarak canlı kalma*yı başarmıştır. Hatta kullanılan kimyasal maddeler bazı tahıl böceklerinin yararına bile olmuştur; çünkü bu maddeler böceklerin do*kusunda birikir ve aynı direnci gösteremeyen başka hayvanlar bu böcekleri yediğinde zehir*lenip öldüğü için, doğal düşmanlarından kur*tulan tarım zararlıları hızla çoğalabilir.
Birçok kuş türü de kentlerde, eski mimarlık anlayışının ürünü olan yapıların korunaklı yerlerinde yuva yapmayı iyice benimsemiştir. Bacaların tepesine yuva kuran leylekler, cami ve çeşme saçaklarının altına sığınan güvercin*ler, kıyı kentlerinin içlerine kadar sokularak çatılarda dinlenen martılar çok alıştığımız görüntülerdir. Eskiden kayalıklarda yuvala*nan kırlangıç ve yelyutanlar da bugün hemen hemen yalnızca evlerin saçak altlarında yuva kurarlar. Güney Afrika'daki bazı kartal ve akbaba türlerinin ise son zamanlarda elektrik dağıtım kulelerine yerleştikleri görülmüştür.
Türlerin Yok Oluşu
Ne yazık ki bitki ve hayvan türlerinin çoğu insana da, insanın çevresinde yarattığı hızlı değişikliklere de kolayca uyum sağlayamaz. Çünkü doğadaki olağan değişiklikler çok uzun bir zaman dilimi içinde, yavaş yavaş gerçekleşir. Üstelik birçok canlı doğal çevre*sinin koşullarına öylesine uyum sağlamıştır ki en küçük bir değişiklik bile onun için öldürü*cü olabilir. Sözgelimi yalnızca Hawaii'deki yanardağ kraterlerinin kenarında yetişen çok ilginç bir bitkiyi ele alalım. Dünyanın başka hiçbir yerinde rastlanmayan bu ender tür, çiçek açabilmesi için yeterli suyu ancak 20 yılda depolayabilir. Çok uzun bir sapın ucun*da açılan bu çiçeğin ise yalnızca üç haftalık ömrü vardır ve çiçek solarken bitki de onunla birlikte ölür. Bütün yaşamı boyunca bir kez çiçek açıp tohum üretebilen bu bitkinin soyu*nu sürdürme şansı doğal olarak çok azdır.
Gümüşkılıç (Argyroxiphium sandvvicense) adıyla anılan bu bitkinin kılıç gibi uzun ve etli, gümüş rengindeki yapraklarının arasında kü*çük bir böcek türü yaşar. Yapraklarla aynı renkte olduğu için son derece iyi gizlenen bu gümüş rengi böcek başka hiçbir bitkinin üzerinde yaşayamaz. Hawaii'ye yerleşenlerin yanlarında götürdükleri keçiler nedeniyle bu ender bitkinin soyu tükenirse bu böcek de yeryüzünden silinecektir.
Yeryüzünün bütün tarihi boyunca yabanıl yaşam hiçbir zaman bu kadar hızla tükenme*miştir. Bilim adamları gezegenimizde hergün en az bir türün yok olduğunu öne sürüyorlar. Bugün yalnızca 1 milyon 600 bin türün tanım*lanıp adlandırılabilmiş olmasına karşılık dün*yada en az 5 milyon canlı türünün var olduğu sanılıyor. Bu türlerin yarıdan çoğu tropik yağmur ormanlarında yaşamaktadır. Yağmur ormanları alan olarak yeryüzünün ancak yüz*de yedisini kaplar, ama dünyanın hiçbir ye*rinde yabanıl yaşam böylesine zengin değil*dir. Örneğin Büyük Okyanus'un güneyin*deki Yeni Kaledonya ormanları 18.000 km3' lik bir alanı kapladığı halde en azından 3.000 bitki türünü barındırır. Üstelik bu bitkiler yalnızca o bölgeyle sınırlı kalmış, dünyanın başka hiçbir yerine dağılmamıştır.
Uzmanlar, kerestelik ağaç kesimine ve küçük tarım işletmeleri için ormanda tarla açma uygulamasına derhal son verilmedikçe, Yeni Kaledonya'daki yağmur ormanlarının 2000 yılına kadar tümüyle yok olacağına dikkati çekiyorlar. Uydulardan alınan fotoğ*raflardan, her yıl sayısız böcek, kuş ve öbür hayvan türleriyle birlikte 76.000 knr'den fazla yağmur ormanının yerle bir olduğu anlaşılı*yor. Başka bir deyişle, yağmur ormanlarında her yıl Karadeniz Bölgesi'nin yarısına yakın büyüklükte bir boşluk açılıyor. Ürkütücü boyutlardaki bu tür doğa kıyımları sürdükçe soyu tükenen canlı türlerinin listesi hızla kabaracaktır. Biyologlar, çok sıkı önlemler alınmazsa, 2500 yılına kadar dünyadaki bitki ve hayvan türlerinin dörtte bir ile üçte bir arasındaki bölümünün yok olacağını belirti*yorlar
Kuzey ve Güney kutup bölgeleri de bugün tehlikede olan en büyük yabanıl yaşam or*tamlarıdır. Aslında, yalnızca kutup iklimine uyarlanmış çok ender türleri barındıran bu bölgeler insanların yerleşmesine elverişli ol*madığından böyle bir tehlikenin söz konusu olmaması beklenirdi. Ama bölgedeki zengin doğal kaynakların çekiciliği kutuplardaki ya*banıl yaşamı da kısa sürede tehlikenin eşiğine getirmiştir. Örneğin Antarktika'daki uçsuz bucaksız balıkçılık alanları ve kril denen küçük deniz canlıları sürekli ilgi odağıdır. Karidese benzeyen bu küçük canlılar bugün bazı balıkların ve ender bulunan balina türle*rinin başlıca besinidir, ama yakın bir gelecek*te insanların da temel protein kaynaklarından biri olacağı öngörülüyor. Kuzey Kutup Bölge-si'nde ise dünyanın en büyük demir, kömür, kurşun, bakır, çinko, altın, tungsten (vol*fram), uranyum, elmas ve fosfat yatakları ile henüz el değmemiş çok büyük petrol ve doğal gaz rezervleri bulunur. Bu nedenle Kuzey Kutup Bölgesi, içinde çok değerli hazineler bulunan, ama içine girildiği anda kırılıp dağı*lacak olan billurdan bir saraya benzetilebilir. Petrol kuruluşları bölgede sürekli kuyular açtıkça ve doğal gaz taşıyan dev tankerler Amerika kıtasının kuzeyindeki Kuzeybatı Geçidi'nden buzları kırarak gidip geldikçe, Kuzey Kutbu çevresindeki duru ve temiz okyanusların 20. yüzyılın sonlarında ne duru*ma geleceğini kestirmek pek güç olmasa gerek.
Hayvanların Gözetim Altında Üretilmesi
Soyu giderek tükenen bir hayvan türünün ye*niden çoğalabilmesi için alınacak ilk önlem, o türün bireylerinin insan gözetimi altında üre*mesine yardımcı olmaktır. Nitekim Arabistan oriksi (Oryx leucoryx), Hawaii kazı (Branta sandvicensis), Amazon papağanı (Amazona vittata) gibi soyu tükenmekte olan birçok hay*van yaşadığı doğal ortamdan alınıp hayvanat bahçelerinde başarıyla üretilebilmiştir. Uçucu kuşların en iri örneklerinden biri olan Çalifor*nia kondorundan (Gymnogyps californianus) da birkaç yıl öncesine kadar yalnızca Califor-nia'nın güneyinde, Santa Barbara yakınların*daki ormanlık dağlarda yaşayan küçük bir topluluk kalmıştı. Hayvanat bahçelerinde ko*rumaya alınan bu kuşların kuluçka makinele*rinden çıkan 15 kadar yavrusu gelecek için hiç değilse küçük bir umuttur. Türkiye'de de baş*langıçta çiftçilerin evcil ve damızlık hayvan gereksinimini karşılamak üzere kurulan Dev*let Üretme Çiftlikleri'nin bugün dağ koyunu, alageyik gibi soyu azalan yabanıl türleri koru*maya alıp üretmesi umut verici bir gelişmedir.
Hayvanları gözetim altında üretmenin en büyük güçlüğü, doğadan seçilen bireylerin üremeye ya da sağlıklı bireyler vermeye elve*rişli olmamasıdır. Seçim şansı çok az olduğu için, doğadan alınan dişi ile erkeğin aynı ana-babanın dölleri olması hem kendilerinde, hem yavrularında kalıtsal bozukluklara yol açabilir. Örneğin çok ender kuşlar olan Mau-ritius doğanlarından (Falco punctatus) küçük bir topluluk korumaya alınmış, ama dişilerin üçü de aynı soydan geldikleri ve aynı kalıtsal bozukluğu taşıdıkları için yumurtlarken öl*müşlerdi.
Gözetim altında üretme programlarının te*mel amacı, hayvanat bahçesinde yetişmiş yav*ruları iyice büyüdükten sonra yeniden doğal ortamlarına bırakmak ve orada daha iyi ko*şullar altında yaşamalarını sağlamaktır. Ne var ki, insan eliyle bakılmaya alışan bu yavru*lara kafes dışındaki özgür yaşam her zaman çekici gelmez. Örneğin Hawaii kazı insanlara çok alıştığı için hayvanat bahçelerinde hiç so*run çıkarmadan ürüyor, ama doğal yurdu olan Hawaii adalarındaki yanardağ kraterleri*ne götürüldüğünde üreme hızı büyük ölçüde düşüyor. İnsan eliyle bakılan yabanıl hayvan*ların zamanla doğal davranış özelliklerini yi*tirmesinin en çarpıcı örneklerinden biri kuş*kusuz kel aynaklardır (Geronticus eremita). Üremek için kalabalık sürüler halinde Şanlıurfa'nın Birecik ilçesine gelen bu kuşlar kışın Afrika'ya göç ediyor, ama ertesi yıl giden sü*rünün pek azı geri dönüyordu. Bunun nedeni, başta çekirge olmak üzere böceklerle besle*nen kel aynakların yedikleri böceklerin doku*larına yerleşmiş olan tarım ilaçlarıyla zehir*lenmesine bağlandı. Sonunda kel aynakların sayısı giderek azalınca, soylarının tükenmesi*ni önlemek için Birecik'teki kuşların kafese alınıp insan eliyle beslenmesine karar verildi. Ama evcilleşen kuşlar birkaç kuşak sonra do*ğal yaşama uyumsuzluk göstermeye başladı*lar. İnsan eliyle beslenmeye alışan yavrular doğaya salıverildiğinde ne yiyecek arıyor, ne de göç yolculuğuna çıkıyordu. Nitekim 1989'un mayıs ayında, kafeste bakılan evcil kel aynaklar dışında, Türkiye'de yalnızca bir tek göçmen kel aynak kalmıştı.
Bilinçli Koruma Yöntemleri
Doğal yaşamı koruma uzmanlarının en büyük görevi insanların doğa karşısındaki ilgisiz, du*yarsız ve yıkıcı tavırlarını ilgi ve sevgiye dö*nüştürmektir. Bu amaçla dünyanın her yanın*da doğa sevgisini yüceltmeye çalışıyor, insanı başka canlıların yaşamına saygı duymaya ça*ğırıyorlar. İlginç bir anahtarlık yapmak için bir foku ya da ayaklarından çöp kutusu yap*mak için kocaman bir fili öldürmek bir yaşamı boş yere harcamaktır. Kürkü için avlanan bir*çok hayvan, boynuzları için öldürülen birçok gergedan türü yok olma tehlikesiyle karşı kar*şıyadır. Kamuoyunun bilinçsizce tüketilen canlılar ve doğal kaynaklar konusunda duyar*lık göstermesi bu kıyımı engelleyebilir. Soyu azalan Apollo kelebekleri (Parnassius apollo) Türkiye'de yakalanıp Avrupalı koleksiyoncu*lara, topraktan sökülen kardelen (Galanthus) soğanları yurtdışındaki seralara satılıyor. Çok sayıda toy kuşu canlı hedef olarak kullanıl*mak üzere Kenya'dan Ortadoğu ülkelerine kaçırılıyor. Soyu tükenmek üzere olan ve tut*sak yaşama kesinlikle uyum sağlayamayan bir kertenkele türü Endonezya'dan alınıp Japon-ya'daki dükkânlarda reklam aracı olarak kullanılıyor. Hayvanların etinden, sütünden, öbür değerli ürünlerinden ve gücünden yarar*lanmak istiyorsak hiç değilse üremelerine fır*sat vermeli ve doğal ortamlarından koparıp almamalıyız.
Doğal yaşamın ve kaynakların korunmasın*da tek tek bireyler kadar devletin yaklaşımı da çok önemlidir. Bugün birçok ülkede topra*ğın yoksullaşmasını önlemek için çiftçiler ge*leneksel yöntemlerle toprağı işlemeye, nada*sa bırakıp dinlendirerek ve baklagillerle dö*nüşümlü tarım yaparak toprağın verimini ko*rumaya yönlendirilmiştir. Tarım zararlısı bö*ceklere karşı kullanılan DDT'nin başta av kuşları olmak üzere birçok hayvanın ölümüne yol açtığı saptanınca, birçok ülke bu ilacın kullanımını da yasaklamıştır. Ne var ki, bir kez kullanıldıktan sonra doğadan kolay kolay yok olmayan bu çok zehirli ve tehlikeli mad*de, hâlâ DDT kullanan ülkelerden kilometre*lerce uzaktaki Kuzey Kutbu'nun karlarına bi*le sinmiştir.
Doğanın ve yabanıl yaşamın korunmasında uluslararası kuruluşlara da büyük görevler düşer. Bu konuda çalışan en büyük kuruluş*lardan biri 1948'de kurulan Uluslararası Doğa ve Doğal Kaynaklan Koruma Birliğidir. Gi*derleri büyük ölçüde Birleşmiş Milletler Çev*re Programı'nca karşılanan bu kuruluşun ça*lışma programı, dünyadaki doğal kaynakların ve yabanıl yaşamın yok olmasına izin verme*den insan yararına sunulmasını benimsemiş olan bütün ülkelerce uygulanmaktadır. Soyu azalan türlerin ticaretini denetleyen ve 90 ül*kenin işbirliğiyle çalışan başka bir kuruluş da soyu tükenmek üzere olan birçok hayvanın tutsak edilip doğadan uzaklaştırılmasını önle*miştir.
Türkiye'de doğayı koruma alanındaki çalış*maların öncüsü Doğal Hayatı Koruma Derneği'dir. Bu dernek çeşitli kuşların, özellikle kelaynakların resimlerini yaptığı için "kuş ressa*mı" olarak tanınan Salih Acar'ın girişimiyle 1975'te kuruldu. İlk iş olarak Birecik'teki kelaynakların korumaya alınıp üretilmesi konu*suna eğilen bu derneğin, Köyceğiz'in Dalyan kumsalında üreyen Caretta caretta türü deniz kaplumbağalarını ve Silifke Ovası'ndaki Gök*su Deltası'nda yaşayan sazhorozlarını koru*mak üzere kampanya açması halkın bu ender türlere ilgiyle yaklaşmasında önemli bir adım olmuştur.
Yeryüzünde insanla birlikte yaşayan, en yabanıl ortamlardan bah*çelerimize ve evlerimize kadar bütün gezege*ni bizimle bölüşen milyonlarca bitki ve hay*van türünü koruma görevi insana düşer. Ama doğayı korumak yalnızca canlı varlıkları koru*yup gözetmek demek değildir. Su, toprak ve mineraller gibi bütün doğal kaynakları sakı*narak kullanmak da bu görevin ayrılmaz bir parçasıdır; çünkü doğal kaynakların tükenip yok olması ancak böyle önlenebilir. Bu ne*denle, üzerinde yaşadığımız bu gezegenin olanaklarından bütün canlıların daha uzun süre yararlanabilmesi için insanda derin bir sorumluluk duygusunun gelişmiş olması çok önemlidir.
İnsanın Doğa Üzerindeki Etkileri
İnsanın doğal çevresini değiştirmeye başlama*sı, ateş yakmayı öğrendiği tarihöncesi çağlara kadar uzanır. Örneğin Afrika'nın savan de*nen geniş çayırlıkları bundan 50 bin yıl önce bu kıtadaki ormanların yanmasıyla oluşmuş*tu. Ama, insanoğlunun doğaya verdiği zarar*lar özellikle son yüzyılda olağanüstü boyutla*ra ulaştı. Bunun nedeni teknolojinin inanıl*maz bir hızla ilerlemesidir. Tekerleğin bulun*ması ile otomobilin yapımı arasında 10 bin yıl gibi çok uzun bir süre geçmişti; oysa insanoğ*lunun hava ve uzay yolculuklarına başlaması, yerçekimsiz ortamda yaşamayı başarması ve Ay'da yürüyebilmesi için otomobilin yapımın*dan bu yana yalnızca 80 yıl geçmesi yeterli oldu. Teknoloji sayesinde insan yeryüzündeki en uzak mesafelere çok kısa zamanda ulaşma*yı, akarsuların yönünü değiştirmeyi, elektrik üretimi için su gücünden ve nükleer enerjiden yararlanmayı başardı.
Teknolojinin sağladığı olanaklar kuşkusuz birçok yönden insanın yaşam koşullarını çok olumlu etkiledi; ama bir yandan da olağanüs*tü boyutlarda bir nüfus patlamasına yol açtı. İlk insanın yeryüzünde belirmesinden yakla*şık yarım milyon yıl sonra, 1850'lerde dünya nüfusu ancak 1 milyara ulaşmıştı. Oysa o tarihten sonra inanılmaz bir hızla artan nüfus 1986'da 5 milyara yaklaşmış ve bu artışın 1 milyarı son 15 yıl içinde gerçekleşmiştir.
Bugün yeryüzünün bütün zenginliklerinden olabildiğince yararlanmayı isteyen milyarlar*ca insan geleceği düşünmeden doğal kaynak*ları zorlamaktadır. Örneğin insanların bir yıl içinde tükettiği bütün içme ve kullanım suları bir yere toplansa, Dünya'nın merkezine ka*dar olan uzaklığın yarısı (en az 3.000 km) derinliğinde ve Avrupa kıtası büyüklüğünde bir göl oluşur. Nüfus ve tüketim aynı hızla artarsa yeryüzünün bütün kaynakları kısa sürede insanın gereksinimlerini karşılayamaz duruma gelebilir. İnsanlar binlerce yıldır uç*suz bucaksız denizlerdeki balıkların hiçbir zaman tükenmeyeceğine inanıyorlardı. Oysa 1970'lerden başlayarak Atlas Okyanusu'nun kuzeyinde morina ve ringa balıkları, 1960'lardan sonra Marmara Denizi'nde başta uskumru olmak üzere birçok balık türü azal*maya başladı; Peru açıklarındaki hamsi avcılı*ğında da yüzde 75'lik bir düşüş görüldü. Bir yaşam ortamındaki herhangi bir canlı türünün azalması başka canlıların yaşamını da tehlike*ye atar. Örneğin Atlas Okyanusu'ndaki ringa*ların sayısı azalınca bu balıklarla beslenen deniz kuşları da yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. Norveç'e bağlı Rost Adası'nda, 1970'ten 1980'lerin ortalarına kadar yaklaşık yarım milyon denizpapağanı açlıktan öldü.
Sanayi alanındaki hızlı gelişmenin en olum*suz yanlanndan biri, bugün bütün doğal kaynakları ve canlıları tehdit eden çevre kirliliğidir. Motorlu taşıtlarda, evlerde, fabrikalarda ve enerji santrallarında kullanılan petrol türevleri ile kömür gibi fosil yakıtlar*dan kaynaklanan hava kirliijğ: bazı kentlerde insan yaşamını tehlikeye atacak düzeydedir. Örneğin bir zamanlar Londra'da bu sorun öylesine ciddi boyutlara ulaşmıştı ki, 1952'de beş gün boyunca kentin üzerine çöken zehirli gaz bulutları yüzünden 4.000 kişi ölmüştü. Kullanılacak yakıt türlerinin yasalarla belirle*nip sıkı denetim altına alınmasıyla Londra'nın havası büyük ölçüde temizlendi. Ama günü*müzde Kalküta gibi kalabalık kentlerdeki hava kirliliği Londra'dakinden çok daha ciddi boyutlara varmış, Ankara, İstanbul, İzmir ve Bursa gibi büyük kentlerimizde tehlike sınırı*na dayanmıştır. 1986 sonlarında bu sorunun üstesinden gelmek için Ankara'da kalorifer ve fabrika bacalarına filtre takılması, bazı kalorifer yakıtlarının, özellikle linyit kömürü*nün yasaklanması gibi Çeşitli önlemler alın*mıştı. Hava kirliliğinin en büyük sorumlusu sanayi dumanlarındaki kükürt dioksit ile azot oksitleridir. Bu gazlar atmosferdeki su buha*rıyla birleşince sülfürik ve nitrik asitlere dönüşür. Daha sonra bu asit buharları yoğun*laşır ve genellikle hava kirliliğinin merkezi olan sanayi bölgesinden yüzlerce kilometre ötede "asit yağmuru" halinde yeryüzüne iner. Örneğin Norveç ile İsveç'in güneyindeki akarsu ve göllerde yaşayan balıklar İngiltere' den kopup gelen asit yağmurlarından büyük zarar görmüştür. Bunun sonuçları balıklarla beslenen hayvanları da etkilemiş ve 1967'de Norveç'te 4.000 kadar susamuru yaşarken 1986'da bu hayvanlardan yalnızca 200 tane kalmıştı.
Tarım Etkinliklerinin Rolü
Hızla artan dünya nüfusunu besleyebilmek için doğal olarak tarıma ağırlık verilmiş, bu yüzden dünyanın birçok bölgesinde yüzey biçimleri tanınmayacak ölçüde değişmiştir. 19. yüzyılın ortalarında Avrupa'nın birçok yeri hâlâ bataklıklarla kaplıydı; avcılar İs*panya'nın sulak arazilerinde çok kalabalık kuş sürüleri gördüklerini ve tek fişekle 80 ördek vurduklarını yazarlardı. Bugün artık Avrupa'nın hiçbir bölgesinde bu kadar çok su kuşunu bir arada görme olanağı yoktur. Çünkü bataklıkların hemen hepsi kurutularak tarıma açılmış ve bu hayvanların yaşam alan*ları insan eliyle yok edilmiştir.
Hayvanların doğal yurdundan sürülmesi ve giderek yok olması kuşkusuz tarımsal geliş*menin tek ve en ağır sonucu değildir. Başta keçiler olmak üzere hayvanların orman ve fundalıklarda otlatılması, ağaçların yakacak odun uğruna kesilmesi, tarla açmak için ormanlık alanların acımasızca ortadan kaldı*rılması çok daha büyük zararlara yol açar. Ağaç ve çalılar çoğu zaman teraslama ve akaçlama çalışmaları yapılmadan kesildiği için, çıplak kalan toprak rüzgâr ve yağmurla taşınır. Günümüzde dünya ülkelerinin üçte ikisini etkileyen toprak aşınması (erozyon) birçok bölgede öylesine hızlıdır ki, bir kuşak sonra gelen insanlar ormanlık alanların çöle dönüştüğünü görebilirler. Bu durumda, nüfusu çok fazla, ekonomisi de tarıma dayalı olan Afrika ve Asya ülkelerinde çöl alanlarının denetlenemeyecek biçimde ya*yılması şaşırtıcı değildir. Nitekim Afrika'daki Sahra bölgesinin çevresinde, saatte 170 hek*tar hızla genişleyen yeni bir çöl oluşmaktadır.
Yabanıl Yaşamın İnsan Karşısında Direnişi
Yabanıl yaşayan bazı hayvanlar, özellikle saldırgan olan ve koşullara kolayca uyum sağlayabilen türler her zaman insanoğlunun çevresinde yaşamayı başarmıştır. Sıçanlar ve kemeler bunun en iyi örnekleridir. Bazı türler de insanın yeryüzünde yarattığı değişiklikler*den yararlanarak doğadaki yabanıl yaşamları*nı sürdürmenin yollarını bulmuştur. Örneğin bugün milyonlarca hektarlık alanı kaplayan tahıl tarlaları, tarım zararlısı böcekler için bulunmaz bir yaşam ortamıdır. Bu böceklere karşı yapılan ilaçlamanın her yıl biraz daha artırılmasına karşılık, bu zararlılardan çoğu tarım ilaçlarına direnç kazanarak canlı kalma*yı başarmıştır. Hatta kullanılan kimyasal maddeler bazı tahıl böceklerinin yararına bile olmuştur; çünkü bu maddeler böceklerin do*kusunda birikir ve aynı direnci gösteremeyen başka hayvanlar bu böcekleri yediğinde zehir*lenip öldüğü için, doğal düşmanlarından kur*tulan tarım zararlıları hızla çoğalabilir.
Birçok kuş türü de kentlerde, eski mimarlık anlayışının ürünü olan yapıların korunaklı yerlerinde yuva yapmayı iyice benimsemiştir. Bacaların tepesine yuva kuran leylekler, cami ve çeşme saçaklarının altına sığınan güvercin*ler, kıyı kentlerinin içlerine kadar sokularak çatılarda dinlenen martılar çok alıştığımız görüntülerdir. Eskiden kayalıklarda yuvala*nan kırlangıç ve yelyutanlar da bugün hemen hemen yalnızca evlerin saçak altlarında yuva kurarlar. Güney Afrika'daki bazı kartal ve akbaba türlerinin ise son zamanlarda elektrik dağıtım kulelerine yerleştikleri görülmüştür.
Türlerin Yok Oluşu
Ne yazık ki bitki ve hayvan türlerinin çoğu insana da, insanın çevresinde yarattığı hızlı değişikliklere de kolayca uyum sağlayamaz. Çünkü doğadaki olağan değişiklikler çok uzun bir zaman dilimi içinde, yavaş yavaş gerçekleşir. Üstelik birçok canlı doğal çevre*sinin koşullarına öylesine uyum sağlamıştır ki en küçük bir değişiklik bile onun için öldürü*cü olabilir. Sözgelimi yalnızca Hawaii'deki yanardağ kraterlerinin kenarında yetişen çok ilginç bir bitkiyi ele alalım. Dünyanın başka hiçbir yerinde rastlanmayan bu ender tür, çiçek açabilmesi için yeterli suyu ancak 20 yılda depolayabilir. Çok uzun bir sapın ucun*da açılan bu çiçeğin ise yalnızca üç haftalık ömrü vardır ve çiçek solarken bitki de onunla birlikte ölür. Bütün yaşamı boyunca bir kez çiçek açıp tohum üretebilen bu bitkinin soyu*nu sürdürme şansı doğal olarak çok azdır.
Gümüşkılıç (Argyroxiphium sandvvicense) adıyla anılan bu bitkinin kılıç gibi uzun ve etli, gümüş rengindeki yapraklarının arasında kü*çük bir böcek türü yaşar. Yapraklarla aynı renkte olduğu için son derece iyi gizlenen bu gümüş rengi böcek başka hiçbir bitkinin üzerinde yaşayamaz. Hawaii'ye yerleşenlerin yanlarında götürdükleri keçiler nedeniyle bu ender bitkinin soyu tükenirse bu böcek de yeryüzünden silinecektir.
Yeryüzünün bütün tarihi boyunca yabanıl yaşam hiçbir zaman bu kadar hızla tükenme*miştir. Bilim adamları gezegenimizde hergün en az bir türün yok olduğunu öne sürüyorlar. Bugün yalnızca 1 milyon 600 bin türün tanım*lanıp adlandırılabilmiş olmasına karşılık dün*yada en az 5 milyon canlı türünün var olduğu sanılıyor. Bu türlerin yarıdan çoğu tropik yağmur ormanlarında yaşamaktadır. Yağmur ormanları alan olarak yeryüzünün ancak yüz*de yedisini kaplar, ama dünyanın hiçbir ye*rinde yabanıl yaşam böylesine zengin değil*dir. Örneğin Büyük Okyanus'un güneyin*deki Yeni Kaledonya ormanları 18.000 km3' lik bir alanı kapladığı halde en azından 3.000 bitki türünü barındırır. Üstelik bu bitkiler yalnızca o bölgeyle sınırlı kalmış, dünyanın başka hiçbir yerine dağılmamıştır.
Uzmanlar, kerestelik ağaç kesimine ve küçük tarım işletmeleri için ormanda tarla açma uygulamasına derhal son verilmedikçe, Yeni Kaledonya'daki yağmur ormanlarının 2000 yılına kadar tümüyle yok olacağına dikkati çekiyorlar. Uydulardan alınan fotoğ*raflardan, her yıl sayısız böcek, kuş ve öbür hayvan türleriyle birlikte 76.000 knr'den fazla yağmur ormanının yerle bir olduğu anlaşılı*yor. Başka bir deyişle, yağmur ormanlarında her yıl Karadeniz Bölgesi'nin yarısına yakın büyüklükte bir boşluk açılıyor. Ürkütücü boyutlardaki bu tür doğa kıyımları sürdükçe soyu tükenen canlı türlerinin listesi hızla kabaracaktır. Biyologlar, çok sıkı önlemler alınmazsa, 2500 yılına kadar dünyadaki bitki ve hayvan türlerinin dörtte bir ile üçte bir arasındaki bölümünün yok olacağını belirti*yorlar
Kuzey ve Güney kutup bölgeleri de bugün tehlikede olan en büyük yabanıl yaşam or*tamlarıdır. Aslında, yalnızca kutup iklimine uyarlanmış çok ender türleri barındıran bu bölgeler insanların yerleşmesine elverişli ol*madığından böyle bir tehlikenin söz konusu olmaması beklenirdi. Ama bölgedeki zengin doğal kaynakların çekiciliği kutuplardaki ya*banıl yaşamı da kısa sürede tehlikenin eşiğine getirmiştir. Örneğin Antarktika'daki uçsuz bucaksız balıkçılık alanları ve kril denen küçük deniz canlıları sürekli ilgi odağıdır. Karidese benzeyen bu küçük canlılar bugün bazı balıkların ve ender bulunan balina türle*rinin başlıca besinidir, ama yakın bir gelecek*te insanların da temel protein kaynaklarından biri olacağı öngörülüyor. Kuzey Kutup Bölge-si'nde ise dünyanın en büyük demir, kömür, kurşun, bakır, çinko, altın, tungsten (vol*fram), uranyum, elmas ve fosfat yatakları ile henüz el değmemiş çok büyük petrol ve doğal gaz rezervleri bulunur. Bu nedenle Kuzey Kutup Bölgesi, içinde çok değerli hazineler bulunan, ama içine girildiği anda kırılıp dağı*lacak olan billurdan bir saraya benzetilebilir. Petrol kuruluşları bölgede sürekli kuyular açtıkça ve doğal gaz taşıyan dev tankerler Amerika kıtasının kuzeyindeki Kuzeybatı Geçidi'nden buzları kırarak gidip geldikçe, Kuzey Kutbu çevresindeki duru ve temiz okyanusların 20. yüzyılın sonlarında ne duru*ma geleceğini kestirmek pek güç olmasa gerek.
Hayvanların Gözetim Altında Üretilmesi
Soyu giderek tükenen bir hayvan türünün ye*niden çoğalabilmesi için alınacak ilk önlem, o türün bireylerinin insan gözetimi altında üre*mesine yardımcı olmaktır. Nitekim Arabistan oriksi (Oryx leucoryx), Hawaii kazı (Branta sandvicensis), Amazon papağanı (Amazona vittata) gibi soyu tükenmekte olan birçok hay*van yaşadığı doğal ortamdan alınıp hayvanat bahçelerinde başarıyla üretilebilmiştir. Uçucu kuşların en iri örneklerinden biri olan Çalifor*nia kondorundan (Gymnogyps californianus) da birkaç yıl öncesine kadar yalnızca Califor-nia'nın güneyinde, Santa Barbara yakınların*daki ormanlık dağlarda yaşayan küçük bir topluluk kalmıştı. Hayvanat bahçelerinde ko*rumaya alınan bu kuşların kuluçka makinele*rinden çıkan 15 kadar yavrusu gelecek için hiç değilse küçük bir umuttur. Türkiye'de de baş*langıçta çiftçilerin evcil ve damızlık hayvan gereksinimini karşılamak üzere kurulan Dev*let Üretme Çiftlikleri'nin bugün dağ koyunu, alageyik gibi soyu azalan yabanıl türleri koru*maya alıp üretmesi umut verici bir gelişmedir.
Hayvanları gözetim altında üretmenin en büyük güçlüğü, doğadan seçilen bireylerin üremeye ya da sağlıklı bireyler vermeye elve*rişli olmamasıdır. Seçim şansı çok az olduğu için, doğadan alınan dişi ile erkeğin aynı ana-babanın dölleri olması hem kendilerinde, hem yavrularında kalıtsal bozukluklara yol açabilir. Örneğin çok ender kuşlar olan Mau-ritius doğanlarından (Falco punctatus) küçük bir topluluk korumaya alınmış, ama dişilerin üçü de aynı soydan geldikleri ve aynı kalıtsal bozukluğu taşıdıkları için yumurtlarken öl*müşlerdi.
Gözetim altında üretme programlarının te*mel amacı, hayvanat bahçesinde yetişmiş yav*ruları iyice büyüdükten sonra yeniden doğal ortamlarına bırakmak ve orada daha iyi ko*şullar altında yaşamalarını sağlamaktır. Ne var ki, insan eliyle bakılmaya alışan bu yavru*lara kafes dışındaki özgür yaşam her zaman çekici gelmez. Örneğin Hawaii kazı insanlara çok alıştığı için hayvanat bahçelerinde hiç so*run çıkarmadan ürüyor, ama doğal yurdu olan Hawaii adalarındaki yanardağ kraterleri*ne götürüldüğünde üreme hızı büyük ölçüde düşüyor. İnsan eliyle bakılan yabanıl hayvan*ların zamanla doğal davranış özelliklerini yi*tirmesinin en çarpıcı örneklerinden biri kuş*kusuz kel aynaklardır (Geronticus eremita). Üremek için kalabalık sürüler halinde Şanlıurfa'nın Birecik ilçesine gelen bu kuşlar kışın Afrika'ya göç ediyor, ama ertesi yıl giden sü*rünün pek azı geri dönüyordu. Bunun nedeni, başta çekirge olmak üzere böceklerle besle*nen kel aynakların yedikleri böceklerin doku*larına yerleşmiş olan tarım ilaçlarıyla zehir*lenmesine bağlandı. Sonunda kel aynakların sayısı giderek azalınca, soylarının tükenmesi*ni önlemek için Birecik'teki kuşların kafese alınıp insan eliyle beslenmesine karar verildi. Ama evcilleşen kuşlar birkaç kuşak sonra do*ğal yaşama uyumsuzluk göstermeye başladı*lar. İnsan eliyle beslenmeye alışan yavrular doğaya salıverildiğinde ne yiyecek arıyor, ne de göç yolculuğuna çıkıyordu. Nitekim 1989'un mayıs ayında, kafeste bakılan evcil kel aynaklar dışında, Türkiye'de yalnızca bir tek göçmen kel aynak kalmıştı.
Bilinçli Koruma Yöntemleri
Doğal yaşamı koruma uzmanlarının en büyük görevi insanların doğa karşısındaki ilgisiz, du*yarsız ve yıkıcı tavırlarını ilgi ve sevgiye dö*nüştürmektir. Bu amaçla dünyanın her yanın*da doğa sevgisini yüceltmeye çalışıyor, insanı başka canlıların yaşamına saygı duymaya ça*ğırıyorlar. İlginç bir anahtarlık yapmak için bir foku ya da ayaklarından çöp kutusu yap*mak için kocaman bir fili öldürmek bir yaşamı boş yere harcamaktır. Kürkü için avlanan bir*çok hayvan, boynuzları için öldürülen birçok gergedan türü yok olma tehlikesiyle karşı kar*şıyadır. Kamuoyunun bilinçsizce tüketilen canlılar ve doğal kaynaklar konusunda duyar*lık göstermesi bu kıyımı engelleyebilir. Soyu azalan Apollo kelebekleri (Parnassius apollo) Türkiye'de yakalanıp Avrupalı koleksiyoncu*lara, topraktan sökülen kardelen (Galanthus) soğanları yurtdışındaki seralara satılıyor. Çok sayıda toy kuşu canlı hedef olarak kullanıl*mak üzere Kenya'dan Ortadoğu ülkelerine kaçırılıyor. Soyu tükenmek üzere olan ve tut*sak yaşama kesinlikle uyum sağlayamayan bir kertenkele türü Endonezya'dan alınıp Japon-ya'daki dükkânlarda reklam aracı olarak kullanılıyor. Hayvanların etinden, sütünden, öbür değerli ürünlerinden ve gücünden yarar*lanmak istiyorsak hiç değilse üremelerine fır*sat vermeli ve doğal ortamlarından koparıp almamalıyız.
Doğal yaşamın ve kaynakların korunmasın*da tek tek bireyler kadar devletin yaklaşımı da çok önemlidir. Bugün birçok ülkede topra*ğın yoksullaşmasını önlemek için çiftçiler ge*leneksel yöntemlerle toprağı işlemeye, nada*sa bırakıp dinlendirerek ve baklagillerle dö*nüşümlü tarım yaparak toprağın verimini ko*rumaya yönlendirilmiştir. Tarım zararlısı bö*ceklere karşı kullanılan DDT'nin başta av kuşları olmak üzere birçok hayvanın ölümüne yol açtığı saptanınca, birçok ülke bu ilacın kullanımını da yasaklamıştır. Ne var ki, bir kez kullanıldıktan sonra doğadan kolay kolay yok olmayan bu çok zehirli ve tehlikeli mad*de, hâlâ DDT kullanan ülkelerden kilometre*lerce uzaktaki Kuzey Kutbu'nun karlarına bi*le sinmiştir.
Doğanın ve yabanıl yaşamın korunmasında uluslararası kuruluşlara da büyük görevler düşer. Bu konuda çalışan en büyük kuruluş*lardan biri 1948'de kurulan Uluslararası Doğa ve Doğal Kaynaklan Koruma Birliğidir. Gi*derleri büyük ölçüde Birleşmiş Milletler Çev*re Programı'nca karşılanan bu kuruluşun ça*lışma programı, dünyadaki doğal kaynakların ve yabanıl yaşamın yok olmasına izin verme*den insan yararına sunulmasını benimsemiş olan bütün ülkelerce uygulanmaktadır. Soyu azalan türlerin ticaretini denetleyen ve 90 ül*kenin işbirliğiyle çalışan başka bir kuruluş da soyu tükenmek üzere olan birçok hayvanın tutsak edilip doğadan uzaklaştırılmasını önle*miştir.
Türkiye'de doğayı koruma alanındaki çalış*maların öncüsü Doğal Hayatı Koruma Derneği'dir. Bu dernek çeşitli kuşların, özellikle kelaynakların resimlerini yaptığı için "kuş ressa*mı" olarak tanınan Salih Acar'ın girişimiyle 1975'te kuruldu. İlk iş olarak Birecik'teki kelaynakların korumaya alınıp üretilmesi konu*suna eğilen bu derneğin, Köyceğiz'in Dalyan kumsalında üreyen Caretta caretta türü deniz kaplumbağalarını ve Silifke Ovası'ndaki Gök*su Deltası'nda yaşayan sazhorozlarını koru*mak üzere kampanya açması halkın bu ender türlere ilgiyle yaklaşmasında önemli bir adım olmuştur.
