10. Sınıf EŞEYSİZ ÜREME

EŞEYSİZ ÜREME​

Ana canlıdan döllenme olmaksızın yeni bireyler oluşturmasına eşeysiz üreme denir.

ÖZELLİKLERİ​

• Tek ata vardır.
• Cinsiyet yoktur.
• Üreme organeli görev almaz.
• Gamet oluşumu ve döllenme yoktur.
• Temeli mitoz bölünmeye dayanır.
• Oluşan canlılar bütün özellikleri birbirine ve ana canlıya benzer.
• Kalıtsal çeşitlilik sağlamazlar. ( mutasyon olmadığı sürece)
• Eşeysiz üremenin evrime bir katkısı yoktur.
• Hızlı üreme şeklidir.
• Eşeysiz üremeyle kazanılan özellikler değişmeden nesillere aktarılır. ( Bu neden eşeysiz üreyen canlıların değişen ortam koşullarına uyum yapma şansı oldukça düşüktür.)
• Bazı canlılarda hem eşeyli hem eşeysiz yolla üreme görülür. ( Hurma, çilek vb. bitkiler eşeyli üreme yoluyla tohum oluştursa da bu bitkilerin tarımsal üretimi genellikle eşeysiz yollarla yapılır.)

1) BÖLÜNEREK ÜREME​

• Eşeysiz üremenin en yaygın ve en basit halidir.
• Prokaryot hücre tipine sahip bakteri ve arkeler ile ökaryot hücre tipine sahip amip, paramesyum ve öglena tek hücrelilerde görülür.
• Karyokinez yoktur.
• Kromozom yoktur.
• Sitoplazma bölünmesi vardır.
• Bakterilerde bölünme DNA' nın eşlenmesi ile başlar.
• Dna eşlenmesi tamamlanınca DNA'lar birbirinden ayrılır.
• Sonra hücre duvarı oluşarak iki yavru bakteri oluşur.( iki bölünmede birey sayısı geometrik artış 2,4,8,16...., gösterir.)
• PARAMESYUM ENİNE, ÖGLENA BOYUNA, AMİP HER YÖNE bölünür.

NOT: Belli bir büyüklüğe ulaştıktan sonra boğumlanarak iki yeni canlı oluşur. Bölünme sonucu oluşan yeni hücrelerdeki kalıtsal materyal, nitelik ve nicelik olarak aynı, sitoplazma miktarı farklı olabilir.

2) TOMURCUKLANMA

• Ana bireyin vücudunda mitozla oluşan çıkıntının ( tomurcuk) gelişmesiyle yeni birey oluşmasıdır.
• Hidra, bira mayası, maya mantarı, mercan, ciğer otları, gözyaşı bitkisi

3) REJENERASYON​

• Bazı canlıların kopan vücut kısımlarının kendilerini tamamlayarak yeni bireye dönüştürmesidir.
• Gelişmişlik düzeyi arttıkça yenilenme yeteneği azalır.
• Rejenerasyon için belli bir doku, oran büyüklüğüne ihtiyaç vardır.

- DENİZ YILDIZI, PLANARYA VE TOPRAK SOLUCANI = VÜCUT ( ORGANİZMA) DÜZEYİNDE REJENERASYON = ÜREMEYÜ SAĞLAR
- KERTENKELE VE YENGEÇ = ORGAN DÜZEYİNDE REJENERASYON= ÜREMEYİ SAĞLAMAZ.
- KUŞ , MEMELİ, MİDE, KARACİĞER, DERİ, KEMİK İLİĞİ = DOKU DÜZEYİNDE REJENERASYON= ÜREMEYİ SAĞLAMAZ.

4) SPORLA ÜREME​

• Olumsuz koşullara dayanıklı, sağlam bir örtü ile kaplı olan ve spor olarak adlandırılan özelleşmiş hücrelerin uygun koşullarda gelişerek yeni canlıyı oluşturmasıdır.
• Şapkalı mantar, çiçeksiz bitki ( kibrit otu, eğrelti otu), plazmodyum
• Sporlar n kromozomludur ve döllenme yetenekleri yoktur.
• Uygun ortamda mitoz ile haploit bireyler oluşturabilirler.
• Bazı mantarların spor keselerinde mitozla çok sayıda n kromozomlu spor oluşur.

​

5) PARTENOGENEZ​

• Döllenmemiş yumurta hücresinden yeni bireylerin meydana gelmesidir.
• Eklem bacaklıların dışında bazı balık türlerinde, kurbağalarda, sürüngenlerde ve bazı kuşlarda partenogenezle üreme görülebilir.

BAL ARILARINDA PARTENOGENEZ

• Döllenmiş yumurtadan gelişenler = Kraliçe arı (üretken) 2n kromozomlu ve işçi arı ( kısır) 2n kromozomludur.
• Döllenmemiş yumurtadan gelişenler= Erkek arı (partenogenezle oluşur) n kromozomludur.
• Arılar polenle beslenirse işçi arı olurlar.
• Arılar arı sütüyle beslenirse kraliçe arı olurlar.( mayoz bölünme ile n kromozomlu yumurta üretir.)

NOT: Erkek arılar spermlerini mitoz bölünme ile üretirler.
Partenogenezde erkek arıların oluşumu eşeysiz üreme ile gerçekleşirken dişi arılarınki eşeyli üreme ile gerçekleşir.

ÖNEMLİ!!

• Döllenme sonucu oluşan arılar kesin dişi arıdır.
• Kromozom durumu cinsiyeti belirler.
• Erkek arılarda spermler mitoz bölünme ile oluşur. ( spermlerin hepsinin kalıtsal bilgisi aynıdır.)
• Tüm erkek arıların kalıtsal bilgisi aynı değildir. ( mayoz bölünme ile oluşan yumurtanın döllenmeden oluşması)
• Erkek arılarda her bir karakter için yalnız bir gen bulunur.
• Tüm genler etkisini fenotipte gösterir.
• Kraliçe arı yumurta ana hücreden mayoz bölünme sonucu yumurta hücresini (n) üretir.

6) VEJETATİF ÜREME​

• Temeli mitoz ve yenilenmeye dayanır.
• Bitkilerin kök, gövde, dal ve yaprak gibi kısımlarından yeni bitkilerin oluşmasına vejetatif üreme denir.

ÖZELLİKLERİ:

• Oluşan canlılar, ana bitki ve birbirleriyle aynı genetik yapıya sahiptirler ama bağımsızlardır.

KULLANIM AMAÇLARI VE AVANTAJLARI:

• Üretimi hedeflenen bitkinin kalıtsal özelliklerini korumak.
• Nesli tükenmekte olan bitkileri üretmek.
• Bitkilerin üretim hızını arttırmak.
• Tohumla üretimi zor olan bitki üretmek.
• Tohum oluşturmayan bitkileri üretmek.

NOT: Metagenez de yeni genetik özelliklere sahip yavrular oluşur. ( eşeyli de olabilir eşeysizde olabilir ama her ikisinde de çeşitlilik vardır.)
NOT: Bitkilerde vejetatif çoğalmanın yaygın görülmesi;
- Meristem hücrenin bölünme limitinin olmamasıdır.

Eline sağlık, konuyu öğrenmek isteyen için en ince ayrıntısına kadar açıklamışsın.