Ferhat ile Şirin’in hikayesi Amasya’nın güzel coğrafyasında yaşandığı söylenen buruk bir efsanedir. Benzeri diğer hikayelerde olduğu gibi bunda da birbirine kavuşamayanların trajedisi gözler önüne serilir. İşte Ferhat ile Şirin hikayesine dair merak edilen detaylar.
Ferhat ile Şirin Hikayesi
Ferhat, nakkaşlık yapan, Şirin’e sevdalı yiğit bir delikanlıdır. Saraylar süsler, fırçasından dökülen zarafetin Şirin’e olan duygularının ifadesi olduğu söylenir.
Amasya Sultanı MERYEM ’ya, kız kardeşi Şirin için, dünürcü gönderir Ferhat. Sultan; meryem vermek istemediği için olmayacak bir iş ister delikanlıdan. “ Şehir'e suyu getir, Şirin'i vereyim” der, demesine de su, Şahinkayası denen uzak mı uzak bir yerdedir.
Ferhat'ın gönlündeki Şirin aşkı bu zorluğu dinler mi? Alır külüngü eline, vurur kayaların böğrüne böğrüne. Kayalar yarılır, yol verir suya. Zaman geçtikçe açılan kayalardan gelen suyun sesi işitilir sanki şehirde.
Mehmene Banu, bakar ki kız kardeşi elden gidecek, sinsice planlar kurarak bir cadı buldurur, yollar Ferhat’a. Su kanallarını takip edip, külüngün sesini dinleyerek Ferhat’a ulaşır. Ferhat’ın dağları delen külüngünün sesi cadıyı korkutur korkutmasına da, acı acı güler sonra da. “Ne vurursan kayalara böyle hırsla, Şirin'in öldü. Bak sana helvasını getirdim” der. Ferhat bu sözlerle beyninden vurulmuşa döner. “Şirin yoksa dünyada yaşamak bana haramdır” der. Elindeki külüngü fırlatır havaya, külüng gelir başının üzerine bütün ağırlığıyla oturur. Ferhat'ın başı döner, dünyası yıkılmıştır zaten “ŞİRİN !” seslenişleri yankılanır kayalarda.
Ferhat'ın öldüğünü duyan Şirin, koşar kayalıklara bakar ki Ferhat cansız yatıyor. Atar kendini kayalıklardan aşağıya. Cansız vücudu uzanır Ferhat'ın yanına.
Su gelmiştir, akar bütün coşkusuyla, ama iki seven genç yoktur artık bu dünyada. İkisini de gömerler yan yana. Her mevsim iki mezarda da birer gül bitermiş, sevenlerin anısına, ama iki mezar arasında bir de kara çalı çıkarmış. İki sevgiliyi, iki gülü ayırmak için.
Hikayenin orjinali (esinlendiği kaynaklar) "Hüsrev'ü Şirin"
Mesneviler ve halk hikayeleriyle Karagöz ve orta oyununda işlenmiş klasik aşk macerası. Nizâmî-i Gencevinin Hüsrev ü Şirin’inden çıkmış ve zamanla müstakil hale gelmiş klasik bir mesnevi konusudur. Kahramanları Şîrin ile onu seven ve birbirlerine rakip olan Hüsrev ve Ferhad üçlü-südür. Bu aşk hikâyesini “Ferhâd ü Şîrîn” ve “Ferhâdnâme” gibi adlar altında işleyen mesnevilerde Hüsrev daha geri planda kalıp olayların ağırlık merkezini Ferhad teşkil eder. Nizamîde ve ondaki çerçeveye bağlı kalan müelliflerin eserlerinde Ferhad üçüncü şahıs olarak hikâyeye sonradan girerken bu mesnevilerde Ferhad’ın macerası başından itibaren hâkim olur. Türk edebiyatına konu önce “Hüsrev ve Şîrin” çerçevesi içinde girmiş, Ferhad ağırlıklı mesneviler daha sonra meydana getirilmiştir. Bu konu müstakil olarak Ferhâd ü Şîrîn adı altında ilk defa Ali Şîr Nevâî tarafından kaleme alınmıştır (telifi 1484). Ali Şîr Nevâî hikâyeye Nizamînin Hüsrev ü Şîrîn’inden çok farklı bir muhteva kazandırmıştır. Bunu Osmanlı edebiyatı sahasında II. Bayezid’in oğlu Şehzade Korkufun (Harîmî ö. 1512) Ferhâd ü Şîrîn”, Lâmiî’nin Ferhâdnâme’si (telifi 918/1512), Kanunî Sultan Süleyman devrinde de Şâmî’nin Ferhâdnâme’si takip eder. Azerî edebiyatı sahasında Nâkâm (ö. 1906) bir Ferhâd ü Şîrîn, Ömer Bakî adlı bir şair de Doğu Türkçesi ile bir Ferhâdnâme yazmıştır. Lâmiî’nin Ferhâdnâme’si küçük bazı farklarla Nevâî’-nin Ferhâd ü Şirin’inin Osmanlı Türk-çesi’ne naklidir. Eseri çok beğenen Yavuz Sultan Selim bir köy vererek Lâmiî yi mükafatlandırmıştır.
Bu aşk hikâyesi sadece klasik mesnevilerde kalmamış. Türk halk edebiyatına da geçmiştir. Halk edebiyatı bundan aynı adla bir hikâye çıkarırken daha değişik mahiyette olarak onu Karagöz ve orta oyununda da yaşatmıştır. Divan edebiyatından halk edebiyatına geçişinde önemli değişikliklere uğrayıp birçok varyantı meydana gelen hikâyenin tarihî ve coğrafi çerçevesi de farklılaşarak bir kısmı ile Anadolu’ya adapte edilmiştir. Anadolu’da ve Azerbaycan’da anlatılan halk hikâyesinde olay Horasan’da başlayıp daha sonra Amasya’da gelişerek devam eder. Klasik mesnevide Mehmene Bânû’-nun yeğeni olan Şîrin burada onun kız kardeşi hüviyetine girer. Şîrin’in öbür âşığı da İran Hükümdarı Hüsrev olmaktan çıkıp Amasya Hükümdarı Hürmüz Şah’ın şehzadesi Hüsrev olur. Halk hikâyesi konuyu şöyle vermektedir: Horasan’da bir şehrin hükümdarı olan Mehmene Bânû on beş yaşlarındaki kardeşi Şîrin’e güzel bir köşk yaptırır ve bu köşkün süslenmesi işini de nakkaş Beh-zat’la oğlu Ferhad’a verir. Bir gün köşkü gezmeye gelen Şîrin Ferhad’ı görünce ona âşık olur. Aynı şekilde Ferhad da Şîrin’e âşık olunca aralarında uzun süre devam edecek bir gönül macerası başlar. Köşk bitirildiğinde Şîrin Mehmene Bânû’ya köşkünün önünden bir derenin akmasını istediğini söyler. Mehmene Bânû da tellâllar bağırtarak bu işi başaracak olanın her muradını yerine getireceğini bildirir. Ferhad Mehmene Bânû’ya, yakında bulunan Bîsütun dağını delerek dağın ötesindeki pınarın suyunu kırk gün içinde köşkün önünden akıtabileceğini söyler ve bunu otuz dokuz günde başarır. Bu başarısından dolayı Ferhad’a sarayda bir oda verilerek her isteği yerine getirilir. Bir süre sonra Mehmene Bânû Ferhad ile Şîrin arasındaki aşkı öğrenir ve Ferhad’ı Demir Kale’de {Kal’a-i Âhenîn) zincire vurdurur. Ancak rüyasında gördüğü nur yüzlü bir pîr kendisini tehdit edince Ferhad’a 1000 altın ihsanda bulunarak onu serbest bırakır. Ferhad altınları fakirlere dağıtıp sahralara düşer, dağlarda dolaşır, canavarlarla arkadaşlık eder, yılanlar ve kaplanlar Ferhad’ın karşısında divan durur. Oturduğu mağaraya Şîrin’in resimlerini yaparak bunlarla teselli bulmaya çalışır. Ferhad’ın bu durumunu öğrenen Amasya Hükümdarı Hürmüz Şah Mehmene Bânû’ya savaş açarak onu yener; Ferhad da Şîrin’i alarak karargâha götürür. Bu sırada Şîrin’i gören Hürmüz Şah’ın oğlu Hüsrev ona âşık olur. Babasının bütün ısrarlarına rağmen bu sevdadan vazgeçmez. Çok zor durumda kalan Hürmüz Şah dadıdan bu işe bir çare bulmasını ister. Sonuçta Ferhad’ın Şîrin’le evlenebilmesi İçin karşıda bulunan bir dağın ötesindeki suyu kırk gün içinde şehre getirmesi şart koşulur. Ferhad bu şartı kabul eder ve dağı delip tam suyu şehre akıtacağı zaman kocakarı kılığına giren dadı beraberinde götürdüğü lokmaları ağlayarak Ferhad’a gösterir ve Şîrin’in öldüğünü söyler. Bu haber üzerine Ferhad, “0 öldükten sonra ben nasıl yaşarım” diyerek külüngünü havaya atıp başını altına tutmak suretiyle intihar eder. Ferhad’ın öldüğünü öğrenen Şîrin hemen onun yanına gider, ağlayarak Ferhad’ın cesedine kapanır ve belinden çıkardığı hançeri göğsüne saplayarak Ferhad’ın yanına yığılır. Durumu haber alan Hürmüz Şah dadıyla beraber olay yerine ulaşır. Bu esnada dağdan inen bir arslan dadıyı parçalar. Ferhad ile Şîrin’in ölümüne çok üzülen Hürmüz Şah bu dünyada birleşemeyen iki sevgili için büyük bir cenaze töreni düzenler ve ikisinin mezarını bir arada yaptırır. Rivayete göre her baharda bu mezarın üstünde biten kırmızı ve beyaz iki güzel gülün arasına merhametsiz dadı kara çalı şeklinde girerek birleşmelerini engeller.
“Ferhad ve Şîrin” hikâyesi, kahramanlarının tasavvufî görünüşlerine rağmen aşkın kaderle karşılaştığı ve daha başlangıçta kaderin galip geldiği halk hi-kâyelerindendir[null [2]][637]. Bu halk hikâyesi anlatıldığı bölgelere göre bazı farklılıklar gösterir. Ferhad ile Şîrin’in maceralarıyla ilgili rivayetler Anadolu’da, bilhassa Amasya ve Erzurum’da bazı yer adlanna bağlanarak günümüzde de yaşamaktadır. Hikâye Türkmenler ve Tarançi Türkleri arasında da anlatılmaktadır. Ferhad ve Şîrin, doğrudan doğruya yerli ve Türk menşeli halk hikâyeleri gibi saz eşliğinde değil dinleyicilere yazılı metinden okunup anlatılan hikâyelerdendir. İçindeki manzum parçalar da “Kerem ile Aslı” benzeri halk hikâyelerinden farklı olarak hece vezni ve halk edebiyatı nazım şekillerinden çok aruzla söylenmiş şiirlerdir. İlk defa İstanbul’da 1854’te taş baskısı yapılan Ferhad ü. Şîrîn hikâyesinin daha sonra resimli taş baskılarından başka matbaa harfli baskılan da yapılmıştır. 1930’da Süleyman Tevfik Özzorluoglu tarafından Latin harfleriyle yapılan ilk neşrinin ardından çeşitli baskılan gerçekleştirilmiştir. Hikâyenin Azerbaycan varyantı 1937-1949 yılları arasında Âşık Ali Köçesgerli tarafından düzenlenmiştir.
Gördüğü rağbet dolayısıyla ayrıca Karagöz ve orta oyununda da ele alınan hikâyenin konusu Karagöz’de çok farklı bir hale girmiş, kısaltıldıktan başka olaylar hayli değiştirilmiş, sonu facia yerine mesut bir şekilde bitmiş, olaylar da yer olarak Hacivat ile Karagöz’ün yaşadığı İstanbul muhitine nakledilmiştir. Macera her zaman olduğu gibi Karagöz’ün evinin önünde geçer. Bu evin bulunduğu tarafta bir toprak yığını, Hacivat’ın tarafında ise bir köşk görülmektedir. Bunun sebebini soran Karagöz’e Hacivat Amasya’da yaşayan bir tüccarın kızı Şîrin’in doğuşundan başlayıp onun arzusuna göre inşa edilen köşkün nakış işini yapan Ferhad ile birbirlerine nasıl âşık olduklarını nakleder; görülen köşkün Şîrin’in köşkü, tümseğin de Fer-had’ın delmek zorunda bulunduğu El-madağı olduğunu söyler. Bundan sonra Ferhad ile Şîrin bir ara perdede görünüp birbirleriyle görüşürlerken Şîrin ayrılıp gidince Ferhad yanına gelen Hacivat’a Şîrin’in aşkı yüzünden çektiği derdi anlatır. Hacivat bunun üzerine Şîrin’in annesinin evine giderek onu Ferhad’a ister. Anne önce bu isteği tamamen reddederse de sonunda Amasya’daki Elma-dağı’nı delip susuzluk sıkıntısı içindeki şehre su getirdiği takdirde kızını ona verebileceğini söyler. Ferhad Karagöz’ün kendisine verdiği kazma ile dağı deler. Ancak kızını Ferhad’a vermek istemeyen Şîrin’in annesi ona bir kocakarı göndererek Şîrin’in öldüğünü bildirir. Ferhad duyduğu büyük üzüntü ile kocakarıyı öldürür; tam kendi canına kıyacağı sırada Şîrîn yetişir ve iki sevgili muratlarına ererler.
Orta oyununda konu daha da basite indirgenmiştir: Şîrin’in köşkünü süsleyecek bir nakkaş aranmaktadır. Pîşe-kâr’ın Kavukluya açtığı demirci dükkânına değişik yörelerden muhtelif kimseler müracaat ederler. İşe en uygun kimse olarak hepsinden sonra gelen Ferhad seçilir. Ferhad hemen çalışmaya başlar. Bu sırada Şîrin’i görünce ikisi de birbirlerine âşık olur. Şîrin’in annesi, kızını Ferhad’a vermek İçin su sıkıntısı çeken şehre Elmadağı’nı delip su getirmesini şart koşar. Ferhad Kavuklu’nun kendisine verdiği kazma ile Elmadağını delmeyi başarır. Tam bu sırada yanına gelen kocakarı ona Şîrin’in öldüğünü söylerse de gerçek hemen ortaya çıkar, Şîrin’in ölmediği anlaşılır ve iki sevgili düğün hazırlıklarına başlarlar.
Karagöz repertuvarında “Fasl-ı Fer-hâd” veya “Ferhad ile Şîrin yahut Hâin Valide” gibi isimler de alan hayal oyunundaki manzum parçalar halk hikâye-sindeki şiirlerle aynı olmamakla beraber onlar gibi daha çok aruzla yazılmıştır; arada hece vezniyle yazılanlar da vardır. Bazı beyitler ise münasebet gözetilerek Fuzûlî’den ve diğer meşhur divan şairlerinden alınmıştır. Oyunun Almanca’ya yapılmış bir tercümesi bulunmaktadır.
