Harf Çeşitleri
Alfabemizde sekiz ünlü (sesli), yirmi bir ünsüz (sessiz) harf vardır.
ÜNLÜ (SESLİ) HARFLER
Bunlar A, E, I, İ, O, Ö, U, Ü harfleridir. Bu harfler tek başlarına okuna*bilirler. Ses yolundan hiçbir engele uğramadan çıkarlar. Tek başlarına hece kurabilirler. Her hecede mutlaka bir sesli harf bulunur.
Ünlü harfler dilin, ağzın ve dudakların durumuna göre çeşitlere bölünmüşlerdir.
a) Dilin arkada ya da önde oluşuna göre:
Kalın Ünlüler (dil arkada): A, I, O, U
İnce Ünlüler (dil önde): E, İ, Ö, Ü
b) Ağzın az ya da çok açık oluşuna göre:
Geniş Ünlüler (ağız çok açık): A, E, O, Ö
Dar Ünlüler (ağız az açık): I, İ, U, Ü
c) Dudakların düz ya da yuvarlak oluşuna göre:
Düz Ünlüler (dudaklar düz): A, E, I, İ
Yuvarlak Ünlüler (dudaklar yuvarlak): O, Ö, U, Ü
ÜNLÜ HARFLERLE İLGİLİ KURALLAR
1) Büyük Ünlü Uyumu
Türkçe'de bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü (a, ı, o, u) varsa sonraki ünlüler de kalın; ince ünlü (e, i, ö, ü) varsa sonrakiler de ince olur. Buna "Büyük Ünlü Uyumu" denir.
Sözcük sonuna getirilen ekler de bu kurala uyar.
Örnek: Otururlardı, gölgelik, düşünmek, ağaç, toprak, topraklar, topraklarımız, topraklarımızdan ...
Aykırı Durumlar:
* Bazı yabancı kökenli sözcükler: İnsan, kitap, televizyon, gazete, rüzgâr, kader, istasyon ...
* Zamanla değişikliğe uğrayan bazı Türkçe sözcükler: Elma (alma), hangi (kangı), anne (ana), kardeş (karındaş) ...
* Bazı bileşik sözcükler: Kocaeli, ilkokul, gecekondu ...
Uyarı: Bileşik sözcüklerde ve tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
* Bazı ekler büyük ünlü uyumunu bozar:
-ken: dolaşırken, uyurken, doğarken ...
-ki: onlarınki, sabahki, duvardaki ...
-(i)yor: geliyor, görünüyor, gülümsüyor ...
-leyin: sabahleyin, akşamleyin ...
-(i)mtrak: yeşilimtrak, mavimtrak ...
-daş: ülküdaş, meslektaş ...
2) Küçük Ünlü Uyumu
Türkçe'de bir sözcüğün ilk ünlüsü düz (a, e, ı, i) ise öteki ünlüleri de düzdür.
Örnek: Balık, kedi, sessiz ... (düz + düz)
Sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa sonraki hecelerdeki ünlüler dar ve yuvarlak (u, ü), ya da düz ve geniş (a, e) olur.
Örnek:
Odun (yuvarlak + dar ve yuvarlak)
Kömür (yuvarlak + dar ve yuvarlak)
Üzüm (yuvarlak + dar ve yuvarlak)
Ufak (yuvarlak + düz ve geniş)
Kürek (yuvarlak + düz ve geniş)
Ocak (yuvarlak + düz ve geniş)
3) O ve Ö harfleri Türkçe sözcüklerde yalnızca ilk hecede bulunabilir. Aksi halde o sözcük yabancı kökenli demektir. (Televizyon, şoför, pilot ...)
4) Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Bulunanlar yabancı kaynaklıdır. (Şair, şiir, saat ...)
5) Türkçe'de düzeltme (inceltme) işareti bulunmaz. Bulunanlar yabancı kökenlidir. (Rüzgâr, âfet ...)
ÜNSÜZ (SESSİZ) HARFLER
Yirmi bir tane ünsüz harf vardır. Bunlar ancak bir ünlü yardımıyla okunabilir. Sert - yumuşak ve sürekli süreksiz olarak ayrılırlar.
SERT / YUMUŞAK / SÜREKLİ
f h s ş
ğ j l m n r v y z
SERT / YUMUŞAK / SÜREKSİZ
p ç t k
b c d g
Not: "Fıstıkçı Şahap" sözcüklerinin sesli harflerini atarsak geriye kalan harfler bize sert sessiz harflerin tamamını verir.
ÜNSÜZ HARFLERLE İLGİLİ KURALLAR
1-) Türkçe'de b c d g harfleri sözcük sonunda bulunmaz. Ancak yabancı kaynaklı sözcükler bu kurala uymazlar. [Ab (su), Rab (Tanrı)...]
2-) Türkçe sözcüklerde b harfinden önce n yer almaz, fakat m yer alır.
Örnek: "Çenber" değil "çember", "tenbel" değil "tembel" ...
Bazı bileşik sözcükler buna uymaz: Binbaşı, sonbahar ...
3-) Türkçe'de sözcükler iki ünsüzle başlamaz. Başlayanlar yabancı kökenlidir: Tren, gram, spor ...
4-) Ğ harfi sözcük başında yer almaz.
5-) Türkçe sözcüklerin köklerinde ikiz ünsüz bulunmaz. Bulunanlar yabancı kökenlidir: Kuvvet, millet, dikkat, müddet, bakkal ...
6-) Türkçe sözcüklerde j sesi yoktur. Olanlar yabancı kaynaklıdır: Jeoloji, jilet, jandarma ...
7-) Sertleşme (Ünsüzlerin Benzeşmesi)
Sert ünsüzler (p, ç, t, k, f, h, s, ş) ile biten sözcüklerin sonuna c, d, g ile başlayan bir ek gelince, bu harfler sertleşerek ç, t, k harflerine dönüşür. Buna ünsüz benzeşmesi ya da sertleşme denir.
Örnek: Kayık-çı (c - ç olmuş), sevinç-ten (d - t olmuş), coş-kun (g - k olmuş).
Uyarı: * "de" bağlacı sertleşmeye uğramaz. İsmin "-de" hali sertleşmeye uğrar.
Örnek: "Şırnak'ta olaylar olmuş." - Sertleşme var. (hal eki)
"Olaylara Şırnak da katıldı." - Sertleşme yok. (bağlaç)
Sert Ünsüzlerin Yumuşaması
Bir sözcük p, ç, t, k ünsüzlerinden biriyle bitiyorsa ve ünlü harfle başlayan bir ek alırsa, bu ünsüzler değişerek sırasıyla b, c, d, g (ğ) olurlar. Buna yumuşama denir.
Örnek: Cevap - cevabı (p - b'ye dönüşüyor)
Kulaç - kulacı (ç - c'ye dönüşüyor)
Kanat - kanadı (t - d'ye dönüşüyor)
Renk - rengi (k - g'ye dönüşüyor)
yatak - yatağı (k - ğ'ye dönüşüyor)
Uyarı: * Özel isimlerde yumuşama olmaz.
Örnek: Ahmet'e, Irak'a, Vahap'a, Oruç'a ...
* Bazı tek heceliler sesteşleri ile karışmasın diye yumuşamaz.
Örnek: Saç, ot, at, yat, haç...
Alfabemizde sekiz ünlü (sesli), yirmi bir ünsüz (sessiz) harf vardır.
ÜNLÜ (SESLİ) HARFLER
Bunlar A, E, I, İ, O, Ö, U, Ü harfleridir. Bu harfler tek başlarına okuna*bilirler. Ses yolundan hiçbir engele uğramadan çıkarlar. Tek başlarına hece kurabilirler. Her hecede mutlaka bir sesli harf bulunur.
Ünlü harfler dilin, ağzın ve dudakların durumuna göre çeşitlere bölünmüşlerdir.
a) Dilin arkada ya da önde oluşuna göre:
Kalın Ünlüler (dil arkada): A, I, O, U
İnce Ünlüler (dil önde): E, İ, Ö, Ü
b) Ağzın az ya da çok açık oluşuna göre:
Geniş Ünlüler (ağız çok açık): A, E, O, Ö
Dar Ünlüler (ağız az açık): I, İ, U, Ü
c) Dudakların düz ya da yuvarlak oluşuna göre:
Düz Ünlüler (dudaklar düz): A, E, I, İ
Yuvarlak Ünlüler (dudaklar yuvarlak): O, Ö, U, Ü
ÜNLÜ HARFLERLE İLGİLİ KURALLAR
1) Büyük Ünlü Uyumu
Türkçe'de bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü (a, ı, o, u) varsa sonraki ünlüler de kalın; ince ünlü (e, i, ö, ü) varsa sonrakiler de ince olur. Buna "Büyük Ünlü Uyumu" denir.
Sözcük sonuna getirilen ekler de bu kurala uyar.
Örnek: Otururlardı, gölgelik, düşünmek, ağaç, toprak, topraklar, topraklarımız, topraklarımızdan ...
Aykırı Durumlar:
* Bazı yabancı kökenli sözcükler: İnsan, kitap, televizyon, gazete, rüzgâr, kader, istasyon ...
* Zamanla değişikliğe uğrayan bazı Türkçe sözcükler: Elma (alma), hangi (kangı), anne (ana), kardeş (karındaş) ...
* Bazı bileşik sözcükler: Kocaeli, ilkokul, gecekondu ...
Uyarı: Bileşik sözcüklerde ve tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
* Bazı ekler büyük ünlü uyumunu bozar:
-ken: dolaşırken, uyurken, doğarken ...
-ki: onlarınki, sabahki, duvardaki ...
-(i)yor: geliyor, görünüyor, gülümsüyor ...
-leyin: sabahleyin, akşamleyin ...
-(i)mtrak: yeşilimtrak, mavimtrak ...
-daş: ülküdaş, meslektaş ...
2) Küçük Ünlü Uyumu
Türkçe'de bir sözcüğün ilk ünlüsü düz (a, e, ı, i) ise öteki ünlüleri de düzdür.
Örnek: Balık, kedi, sessiz ... (düz + düz)
Sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa sonraki hecelerdeki ünlüler dar ve yuvarlak (u, ü), ya da düz ve geniş (a, e) olur.
Örnek:
Odun (yuvarlak + dar ve yuvarlak)
Kömür (yuvarlak + dar ve yuvarlak)
Üzüm (yuvarlak + dar ve yuvarlak)
Ufak (yuvarlak + düz ve geniş)
Kürek (yuvarlak + düz ve geniş)
Ocak (yuvarlak + düz ve geniş)
3) O ve Ö harfleri Türkçe sözcüklerde yalnızca ilk hecede bulunabilir. Aksi halde o sözcük yabancı kökenli demektir. (Televizyon, şoför, pilot ...)
4) Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Bulunanlar yabancı kaynaklıdır. (Şair, şiir, saat ...)
5) Türkçe'de düzeltme (inceltme) işareti bulunmaz. Bulunanlar yabancı kökenlidir. (Rüzgâr, âfet ...)
ÜNSÜZ (SESSİZ) HARFLER
Yirmi bir tane ünsüz harf vardır. Bunlar ancak bir ünlü yardımıyla okunabilir. Sert - yumuşak ve sürekli süreksiz olarak ayrılırlar.
SERT / YUMUŞAK / SÜREKLİ
f h s ş
ğ j l m n r v y z
SERT / YUMUŞAK / SÜREKSİZ
p ç t k
b c d g
Not: "Fıstıkçı Şahap" sözcüklerinin sesli harflerini atarsak geriye kalan harfler bize sert sessiz harflerin tamamını verir.
ÜNSÜZ HARFLERLE İLGİLİ KURALLAR
1-) Türkçe'de b c d g harfleri sözcük sonunda bulunmaz. Ancak yabancı kaynaklı sözcükler bu kurala uymazlar. [Ab (su), Rab (Tanrı)...]
2-) Türkçe sözcüklerde b harfinden önce n yer almaz, fakat m yer alır.
Örnek: "Çenber" değil "çember", "tenbel" değil "tembel" ...
Bazı bileşik sözcükler buna uymaz: Binbaşı, sonbahar ...
3-) Türkçe'de sözcükler iki ünsüzle başlamaz. Başlayanlar yabancı kökenlidir: Tren, gram, spor ...
4-) Ğ harfi sözcük başında yer almaz.
5-) Türkçe sözcüklerin köklerinde ikiz ünsüz bulunmaz. Bulunanlar yabancı kökenlidir: Kuvvet, millet, dikkat, müddet, bakkal ...
6-) Türkçe sözcüklerde j sesi yoktur. Olanlar yabancı kaynaklıdır: Jeoloji, jilet, jandarma ...
7-) Sertleşme (Ünsüzlerin Benzeşmesi)
Sert ünsüzler (p, ç, t, k, f, h, s, ş) ile biten sözcüklerin sonuna c, d, g ile başlayan bir ek gelince, bu harfler sertleşerek ç, t, k harflerine dönüşür. Buna ünsüz benzeşmesi ya da sertleşme denir.
Örnek: Kayık-çı (c - ç olmuş), sevinç-ten (d - t olmuş), coş-kun (g - k olmuş).
Uyarı: * "de" bağlacı sertleşmeye uğramaz. İsmin "-de" hali sertleşmeye uğrar.
Örnek: "Şırnak'ta olaylar olmuş." - Sertleşme var. (hal eki)
"Olaylara Şırnak da katıldı." - Sertleşme yok. (bağlaç)
Sert Ünsüzlerin Yumuşaması
Bir sözcük p, ç, t, k ünsüzlerinden biriyle bitiyorsa ve ünlü harfle başlayan bir ek alırsa, bu ünsüzler değişerek sırasıyla b, c, d, g (ğ) olurlar. Buna yumuşama denir.
Örnek: Cevap - cevabı (p - b'ye dönüşüyor)
Kulaç - kulacı (ç - c'ye dönüşüyor)
Kanat - kanadı (t - d'ye dönüşüyor)
Renk - rengi (k - g'ye dönüşüyor)
yatak - yatağı (k - ğ'ye dönüşüyor)
Uyarı: * Özel isimlerde yumuşama olmaz.
Örnek: Ahmet'e, Irak'a, Vahap'a, Oruç'a ...
* Bazı tek heceliler sesteşleri ile karışmasın diye yumuşamaz.
Örnek: Saç, ot, at, yat, haç...
