İbrani edebiyatının en eski örneği, Kutsal Kitap'ın Eski Ahit (Tevrat ve Zebur) denen bölümüdür. İbraniler'in Kutsal Kitap'ı, Talmud ve Midraş gibi yapıtla*rın da kaynağıdır. Bu yapıtlarla daha sonraki İbrani edebiyatı örnekleri İbraniler'in Kutsal Kitap'ındaki düşüncelere ve yasalara açıkla*ma getirir. Kutsal Kitap'ın üslubu yalnızca İbrani edebiyatını değil, başka dillerdeki ede*biyat yapıtlarını da etkilemiştir.
İbraniler'in Kutsal Kitap'ı İÖ 1300'den başlayarak 1.000 yıl süren bir zaman içinde yazılmış metinlerin toplamıdır. Bu metinlerin yazarları da çoğu zaman bilinmemektedir.
Eski Ahit'te hem tarih, hem de öyküler vardır. İÖ yaklaşık 2000'deki Hz. İbrahim döneminden, İÖ yaklaşık 450'de Yahudi sürgünlerin Ezra ile Nehemya'nm önderli*ğinde dönüşlerine kadarki İbrani tarihinin kaynağı da Eski Ahit'tir. Eski Ahit üç ana bölüme ayrılmıştır: Musa'nın beş kitabından (Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar ve Tesniye) oluşan Tora, Neviim ("Peygamberler") ve Ketuvim ("Yazılar"). İbraniler'in Kutsal Ki
tap'ı değişik edebiyat türlerinin yanı sıra hu*kuk, ahlak öğretileri ve atasözlerini de içerir.
Eski Ahit ilk dönemde yazılan kitapların hepsini içermez. Orada sözü edilen Rabbin Cenkleri ve Yaşar Kitabı gibi birçok kitap kaybolmuştur. Ayrıca bilinçli olarak Eski Ahit'in dışında bırakılan kitaplar da vardır. Bunlara Yunanca'da "gizli" anlamına gelen apokrifa denir. Bunların en ünlülerinden biri Sirak'ın Bilgeliğindir. Kaynağı belirsiz kitapla*rın bazılarında, örneğin Ester'de, tarihsel bilgilerden başka öyküler, şiirler ve dualar da vardır.
1947'de bazı eski mağaralarda Lût Gölü Rulolan'nın bulunması gibi önemli bir olay Kutsal Kitap elyazmaları konusuna yeni bir ışık tutmuş oldu . Yeni bulunan metinler arasında, özgün mez-murlar örnek alınarak yazılmış 20 mezmuru da içeren "Şükran İlahileri" de vardır.
İbrani düşüncesinin ve edebiyatının önemli bir bölümü Talmud'da bir araya getirilmiştir. Talmud da Kutsal Kitap gibi, yaklaşık 1.000 yılı aşan bir zaman içinde oluşmuş ve İS 200 yıllarında yazıya geçirilmiştir. Yahudiler'in gündelik yaşamını düzenleyen yasaları anla*tan Mişna ile bu yasaları açıklayan Gemara Talmud'u oluşturur.
Ortaçağ
En yüksek düzeyine Magripliler'in İspanya'yı istila ettikleri dönemde ulaşan Arap kültürü*nün etkisi altında, İspanyol Yahudileri'nin birçoğu bilgin ve şair olarak ün kazandı. 900 ile 1200 arasında Yahudiler'in İspanya'ya yerleşmeleri sırasında pek çok önemli yapıt ortaya çıktı. Bu dönem bu yüzden Yahudi yaratıcılığının "altın çağı" olarak bilinir.
Ortaçağın en ünlü Yahudi düşünürü İbrani-ce adı Moşe Ben Maymon olan İbn Meymun' du (1135-1204). Kurtuba doğumlu olan İbn Meymun daha sonra Mısır'a giderek Kahire yakınlarına yerleşti. Orada Selahaddin Eyyu-bi'nin saray hekimi oldu. Astronomi, tıp, mantık, felsefe ve hukuk gibi birçok konuda yapıtlar kaleme alan İbn Meymun Delaletti'l-Hairin (1204; "Şaşırmışların Kılavuzu") adlı felsefe yapıtında dinsel sorunları ele aldı.
Bu dönemin önde gelen şairleri arasında İbn Cebirol (1021-7)) ile Yehuda ha-Yevi (1075-1140) gibi ayni zamanda düşünür olan kişiler vardı. İbn Cebirol özellikle Tanrı'ya bağlılığını dile getiıen "Krallık Tacı" adlı şiiriyle ün kazandı. Ha-Yevi ise Kutsal Kitap döneminden sonraki fen güzel dinsel ve dindışı şiirleriyle, özellikle ı de "Siyon'a Övgü"yle tanındı.
Fransa ve Almanya'daki Yahudiler arasın*da da birtakım bilginler yetişti. Bunların en ünlüsü Rashi (Rabbi Şlomo Yitshaki) idi (1040-1105). Kutsal şKitap'ı yorumlayan bil*ginlerden en önemliii olan Rashi, Tevrat'ı ve Talmud'u açık ve Valin bir dille açıklayan yapıtlar yazdı.
Çağdaş Dönem
Yahudiler'in 1492'dfe ispanya'dan sürülmele*rinden sonra edebi) atlarında belli bir gerile*me görüldü. Yahudi toplulukları Avrupa'nın değişik kentlerinde (getto denen özel kesim*lerde yaşamak zorunda kaldılar (bak. Getto). Bu dönemdeki İbrani edebiyatının büyük bir bölümünü hahamlar yazdılar. Bu yapıtların çoğu da hukukla ilj;ili metinlerdi. Yahudiler' in çoğunun sığındığı Osmanlı İmparatorluğu topraklarında, Yasîf ben Efraim Karo da hukukla ilgili olan Şulhan aruh'u (1565; "İyi Kurulmuş Sofra") yazdı.
Çağdaş İbrani ec ebiyatının İtalya'da ürün veren şair ve oyı n yazarı Moşe Hayyim Luzzatto (1707-46) ile başladığı kabul edilir. Öbür Avrupa ülke|erindeki Yahudiler'in ya*şama koşulları da 18. yüzyılın sonuna doğru düzelmeye başladı. Gettolarından çıkmaları*na izin verilmesiyle gerçekleşen bu değişim çok olumlu sonuçlar doğurdu. Yahudi cema*atleri bu olayı bir aydınlanma hareketi (Has-kala) saydı. Bu yeni akımın öncülerinden biri de Yahudi düşünür Moses Mendelssohn'du (1729-86).
Aydınlanma dönemi edebiyatı Almanya, Avusturya ve Rusya'da gelişti. İbrani yazarla*rı okurlarına yeni düşünceler ve yeni bir yaşam biçimi aşılamaya çalıştılar. Rusya'da Abraham Mapu (1808-67) İsrailoğulları'nın Kutsal Kitap dönemindeki parlak günlerini anlatan ilk yeni İbrani romanı sayılan Siyon Sevgisini yayımladı (1854). Bu dönemin önde gelen şairi Yehuda Leib Gordon (1830-92) aydınlanma hareketinin Rusya'daki sözcüsü oldu. İbranice gazetelerin yayımlanmasıyla bu dil yalnız dinsel değil, dindışı konularda da kullanılmaya başlandı. Ne var ki, Yahudiler'e karşı 1800'lerde başlayan büyük baskılar ve kıyımlar sonunda bazı Yahudi büyükleri bu tehlikeye karşı tek çözümün Kutsal Kitap'ta sözü edilen Filistin'e dönmek olduğu görü*şünde birleşti. Bu görüş Siyonizm adıyla yaygınlaştı
İbranice'nin Yeniden Doğuşu
Siyonizm'den etkilenen İbrani yazarların ön*cüsü, bu akımı yaygınlaştırmak için büyük çaba harcayan Theodor Herzl'di (1860-1904). Yahudiler'in yeniden doğuşu ile ilgili dene*meler yazan Ukraynalı Aşer Ginzberg ise daha çok Ahad Haam adıyla ün kazandı (1856-1927). Ha-Şiloah adlı dergiyi yöneten Ahad Haam çok sayıda Yahudi'nin Filistin'e yerleşmesine yol açan ulusal bilincin pekişmesinde bu dergi yoluyla önemli bir rol oynadı.
Yeni İbrani edebiyatının gelişmesindeki en önemli yazarlardan biri de Rusya'da doğup ömrünün büyük bir bölümünü Filistin'de ge*çiren Haim Nahman Bialik'ti (1873-1934). Halkının çektiği acıları ve Filistin'e dönme öz*lemini dile getirdiği için Bialik "ulusal İbrani şairi" olarak ünlendi. Ayrıca güzel bir dille birçok öykü ve deneme de yazan Bialik, çağ*daş İbrani edebiyatının yapıtları başka dillere en çok çevrilen yazarıdır.
Bialik'in çevresinde birçok önemli yazar bir araya geldi. Bunlardan şair Saul Çernihovski (1875-1943) doğa bilimleri ve yabancı diller uzmanıydı. Homeros'un, Longfellow'un ve daha birçok yazarın yapıtlarını İbranice'ye çevirdi. Öbür önemli yazarlar arasında Zal-man Şneur (1887-1959) ve Yakov Kohen (1881-1960) gibi şairler ile ince alaycılığın usta bir temsilcisi olan denemeci David Frishman sayılabilir.
I. Dünya Savaşı'ndan önce İbrani edebiyatı Rusya, ABD, Polonya ve başka ülkelerde büyük gelişmeler gösterdi. İbrani yazarlar eski dilde romanlar ve şiirler yazdılar. Ne var ki, İbranice'nin gerçekten yeniden doğduğu yer, bu dili okullarda ve gündelik yaşamda kullanarak resmi dil olarak benimseyen İsrail'dir.
İsrail'de en tanınmış romancı ve öykü yazarları 1966'da Nobel Edebiyat Ödülü'nü alan Shmuel Yosef Agnon (1888-1970) ve Hayyim Hazaz'dı (1898-1973). Daha sonraki yıllarda Amos Oz (doğumu 1939) ile A. B. Yeoşua (doğumu 1936) çağdaş İsrail toplumu*nun önde gelen romancıları olarak ün kazan*dılar. İsrail'in ilk şairleri arasında ise Uri Tsvi Grinberg (1894-1981), Abraham Şlonski (1900-73) ve Şapiro Şalom (doğumu 1904) sayılabilir. Daha sonraki genç şairler kuşağı 1950'lerde ve 1960'larda Romantizm'e karşı çıkan "Yeni Dalga" geleneğine başkaldırdı; dilde daha özenli ve uyumlu bir şiir anlayışı getirdi.
İbraniler'in Kutsal Kitap'ı İÖ 1300'den başlayarak 1.000 yıl süren bir zaman içinde yazılmış metinlerin toplamıdır. Bu metinlerin yazarları da çoğu zaman bilinmemektedir.
Eski Ahit'te hem tarih, hem de öyküler vardır. İÖ yaklaşık 2000'deki Hz. İbrahim döneminden, İÖ yaklaşık 450'de Yahudi sürgünlerin Ezra ile Nehemya'nm önderli*ğinde dönüşlerine kadarki İbrani tarihinin kaynağı da Eski Ahit'tir. Eski Ahit üç ana bölüme ayrılmıştır: Musa'nın beş kitabından (Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar ve Tesniye) oluşan Tora, Neviim ("Peygamberler") ve Ketuvim ("Yazılar"). İbraniler'in Kutsal Ki
tap'ı değişik edebiyat türlerinin yanı sıra hu*kuk, ahlak öğretileri ve atasözlerini de içerir.
Eski Ahit ilk dönemde yazılan kitapların hepsini içermez. Orada sözü edilen Rabbin Cenkleri ve Yaşar Kitabı gibi birçok kitap kaybolmuştur. Ayrıca bilinçli olarak Eski Ahit'in dışında bırakılan kitaplar da vardır. Bunlara Yunanca'da "gizli" anlamına gelen apokrifa denir. Bunların en ünlülerinden biri Sirak'ın Bilgeliğindir. Kaynağı belirsiz kitapla*rın bazılarında, örneğin Ester'de, tarihsel bilgilerden başka öyküler, şiirler ve dualar da vardır.
1947'de bazı eski mağaralarda Lût Gölü Rulolan'nın bulunması gibi önemli bir olay Kutsal Kitap elyazmaları konusuna yeni bir ışık tutmuş oldu . Yeni bulunan metinler arasında, özgün mez-murlar örnek alınarak yazılmış 20 mezmuru da içeren "Şükran İlahileri" de vardır.
İbrani düşüncesinin ve edebiyatının önemli bir bölümü Talmud'da bir araya getirilmiştir. Talmud da Kutsal Kitap gibi, yaklaşık 1.000 yılı aşan bir zaman içinde oluşmuş ve İS 200 yıllarında yazıya geçirilmiştir. Yahudiler'in gündelik yaşamını düzenleyen yasaları anla*tan Mişna ile bu yasaları açıklayan Gemara Talmud'u oluşturur.
Ortaçağ
En yüksek düzeyine Magripliler'in İspanya'yı istila ettikleri dönemde ulaşan Arap kültürü*nün etkisi altında, İspanyol Yahudileri'nin birçoğu bilgin ve şair olarak ün kazandı. 900 ile 1200 arasında Yahudiler'in İspanya'ya yerleşmeleri sırasında pek çok önemli yapıt ortaya çıktı. Bu dönem bu yüzden Yahudi yaratıcılığının "altın çağı" olarak bilinir.
Ortaçağın en ünlü Yahudi düşünürü İbrani-ce adı Moşe Ben Maymon olan İbn Meymun' du (1135-1204). Kurtuba doğumlu olan İbn Meymun daha sonra Mısır'a giderek Kahire yakınlarına yerleşti. Orada Selahaddin Eyyu-bi'nin saray hekimi oldu. Astronomi, tıp, mantık, felsefe ve hukuk gibi birçok konuda yapıtlar kaleme alan İbn Meymun Delaletti'l-Hairin (1204; "Şaşırmışların Kılavuzu") adlı felsefe yapıtında dinsel sorunları ele aldı.
Bu dönemin önde gelen şairleri arasında İbn Cebirol (1021-7)) ile Yehuda ha-Yevi (1075-1140) gibi ayni zamanda düşünür olan kişiler vardı. İbn Cebirol özellikle Tanrı'ya bağlılığını dile getiıen "Krallık Tacı" adlı şiiriyle ün kazandı. Ha-Yevi ise Kutsal Kitap döneminden sonraki fen güzel dinsel ve dindışı şiirleriyle, özellikle ı de "Siyon'a Övgü"yle tanındı.
Fransa ve Almanya'daki Yahudiler arasın*da da birtakım bilginler yetişti. Bunların en ünlüsü Rashi (Rabbi Şlomo Yitshaki) idi (1040-1105). Kutsal şKitap'ı yorumlayan bil*ginlerden en önemliii olan Rashi, Tevrat'ı ve Talmud'u açık ve Valin bir dille açıklayan yapıtlar yazdı.
Çağdaş Dönem
Yahudiler'in 1492'dfe ispanya'dan sürülmele*rinden sonra edebi) atlarında belli bir gerile*me görüldü. Yahudi toplulukları Avrupa'nın değişik kentlerinde (getto denen özel kesim*lerde yaşamak zorunda kaldılar (bak. Getto). Bu dönemdeki İbrani edebiyatının büyük bir bölümünü hahamlar yazdılar. Bu yapıtların çoğu da hukukla ilj;ili metinlerdi. Yahudiler' in çoğunun sığındığı Osmanlı İmparatorluğu topraklarında, Yasîf ben Efraim Karo da hukukla ilgili olan Şulhan aruh'u (1565; "İyi Kurulmuş Sofra") yazdı.
Çağdaş İbrani ec ebiyatının İtalya'da ürün veren şair ve oyı n yazarı Moşe Hayyim Luzzatto (1707-46) ile başladığı kabul edilir. Öbür Avrupa ülke|erindeki Yahudiler'in ya*şama koşulları da 18. yüzyılın sonuna doğru düzelmeye başladı. Gettolarından çıkmaları*na izin verilmesiyle gerçekleşen bu değişim çok olumlu sonuçlar doğurdu. Yahudi cema*atleri bu olayı bir aydınlanma hareketi (Has-kala) saydı. Bu yeni akımın öncülerinden biri de Yahudi düşünür Moses Mendelssohn'du (1729-86).
Aydınlanma dönemi edebiyatı Almanya, Avusturya ve Rusya'da gelişti. İbrani yazarla*rı okurlarına yeni düşünceler ve yeni bir yaşam biçimi aşılamaya çalıştılar. Rusya'da Abraham Mapu (1808-67) İsrailoğulları'nın Kutsal Kitap dönemindeki parlak günlerini anlatan ilk yeni İbrani romanı sayılan Siyon Sevgisini yayımladı (1854). Bu dönemin önde gelen şairi Yehuda Leib Gordon (1830-92) aydınlanma hareketinin Rusya'daki sözcüsü oldu. İbranice gazetelerin yayımlanmasıyla bu dil yalnız dinsel değil, dindışı konularda da kullanılmaya başlandı. Ne var ki, Yahudiler'e karşı 1800'lerde başlayan büyük baskılar ve kıyımlar sonunda bazı Yahudi büyükleri bu tehlikeye karşı tek çözümün Kutsal Kitap'ta sözü edilen Filistin'e dönmek olduğu görü*şünde birleşti. Bu görüş Siyonizm adıyla yaygınlaştı
İbranice'nin Yeniden Doğuşu
Siyonizm'den etkilenen İbrani yazarların ön*cüsü, bu akımı yaygınlaştırmak için büyük çaba harcayan Theodor Herzl'di (1860-1904). Yahudiler'in yeniden doğuşu ile ilgili dene*meler yazan Ukraynalı Aşer Ginzberg ise daha çok Ahad Haam adıyla ün kazandı (1856-1927). Ha-Şiloah adlı dergiyi yöneten Ahad Haam çok sayıda Yahudi'nin Filistin'e yerleşmesine yol açan ulusal bilincin pekişmesinde bu dergi yoluyla önemli bir rol oynadı.
Yeni İbrani edebiyatının gelişmesindeki en önemli yazarlardan biri de Rusya'da doğup ömrünün büyük bir bölümünü Filistin'de ge*çiren Haim Nahman Bialik'ti (1873-1934). Halkının çektiği acıları ve Filistin'e dönme öz*lemini dile getirdiği için Bialik "ulusal İbrani şairi" olarak ünlendi. Ayrıca güzel bir dille birçok öykü ve deneme de yazan Bialik, çağ*daş İbrani edebiyatının yapıtları başka dillere en çok çevrilen yazarıdır.
Bialik'in çevresinde birçok önemli yazar bir araya geldi. Bunlardan şair Saul Çernihovski (1875-1943) doğa bilimleri ve yabancı diller uzmanıydı. Homeros'un, Longfellow'un ve daha birçok yazarın yapıtlarını İbranice'ye çevirdi. Öbür önemli yazarlar arasında Zal-man Şneur (1887-1959) ve Yakov Kohen (1881-1960) gibi şairler ile ince alaycılığın usta bir temsilcisi olan denemeci David Frishman sayılabilir.
I. Dünya Savaşı'ndan önce İbrani edebiyatı Rusya, ABD, Polonya ve başka ülkelerde büyük gelişmeler gösterdi. İbrani yazarlar eski dilde romanlar ve şiirler yazdılar. Ne var ki, İbranice'nin gerçekten yeniden doğduğu yer, bu dili okullarda ve gündelik yaşamda kullanarak resmi dil olarak benimseyen İsrail'dir.
İsrail'de en tanınmış romancı ve öykü yazarları 1966'da Nobel Edebiyat Ödülü'nü alan Shmuel Yosef Agnon (1888-1970) ve Hayyim Hazaz'dı (1898-1973). Daha sonraki yıllarda Amos Oz (doğumu 1939) ile A. B. Yeoşua (doğumu 1936) çağdaş İsrail toplumu*nun önde gelen romancıları olarak ün kazan*dılar. İsrail'in ilk şairleri arasında ise Uri Tsvi Grinberg (1894-1981), Abraham Şlonski (1900-73) ve Şapiro Şalom (doğumu 1904) sayılabilir. Daha sonraki genç şairler kuşağı 1950'lerde ve 1960'larda Romantizm'e karşı çıkan "Yeni Dalga" geleneğine başkaldırdı; dilde daha özenli ve uyumlu bir şiir anlayışı getirdi.
