Ön bilgi: Bu yazıda Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam kaynaklarından yararlanılmıştır.
Yeryüzünün Eski Sakinleri
Kurân-ı Kerîm’de geçen bazı ifadelerden yeryüzünde insanlardan evvel insanlar gibi mükellef bir kısım varlıkların da yaşadığı anlaşılmaktadır. Ancak bunların nasıl varlıklar olduğu hakkında kesin bir şey söylemek mümkün değildir
İlk insanların ortaya çıktığı tarihin, jeolojik zaman olarak, dördüncü zaman olan kuarterner zamanında, yani 65 milyon yıl önce, Arabistan’da ortaya çıktığı söyleniyor. Bazı kaynaklarda ise bu tarih, günümüzden 200 bin yıl öncesine kadar gider. Aslında on hatta yüz binlerce yıl öncesinde yaşamış insanların varlığı, arkeologların bulduğu fosillerle kanıtlanmıştır. Ancak bunların, insan diyebileceğimiz türden çok, insana benzeyen ama özellikleriyle tam da insan olmayan insansı varlıklar olduğu görülmüştür. Amerika kıtasında ise, yaşam 28.000 yıl öncesine gitmekte ve bu tarihten önce herhangi bir insan ya da insansı varlığa rastlanmadığı tespit edilmiştir. Ama bu fosillerin de gerçekten insan özelliklerine sahip olup olmadığı tartışmalıdır.
Tevrat’a göre, Hz. Adem’le Nuh tufanı arasında geçen süre 1756 yıldır. İslam kaynaklarında da, hadislerin ışığında bu tarihlerin yakın tarihler olduğu görülmektedir. İbn-i Sad ise, "Tabakat" adlı eserinde, Hz. Adem ile Hz. Musa arasında 3.000 yıl olduğunu belirtir. Hz. Nuh’un M.Ö. 3478 yılında doğduğu rivayet edilir. Babil kralı Asur Banipal ve kral Sanheribs’in inşa ettirdiği kütüphanedeki bilgilere göre, Nuh tufanı M.Ö. 4000-5000 yılları arasında yaşanmıştır. Hz. Nuh, 950 yıl yaşadığına göre, doğum tarihi bilgisi büyük ihtimalle doğruya yakın bir tarihtir.
Bugün bazı İslam alimleri ve araştırmacıları, Kurân’a dayanarak, Hz. Adem’den önce yaşayan başka insanlar olduğu konusunda ortak bir görüşü savunuyor. Ancak araştırmacı Ahmed Hulusi bu varlıkların insan formatında yaşayan, bilimin "Homo Sapiens" adını verdiği,"insansı" varlıkların olduğunu iddia ediyor. Prof. Dr. Bayraktar Bayraklı ise, aynı bugünkü insan gibi ruhu, kültürü, zekası olan varlıkların var olduğunu söylüyor.
Bâzı âlimlere göre ise Hz. Adem’den önce dünyada yaşayanlar vardı. Fakat O günkü dünya, bugünkünün aynı olmadığı gibi, o yaşayanların yapısı da insanlar gibi değildi. Muhtemelen bunlar, cin taifesinin bir türüydü. Kendi yapılarına elverişli şekilde bulunan o günkü dünyada yaşıyorlar, normal hayatlarını sürdürüyorlardı. Ancak, cinlerin de içlerinde iyileri ile kötüleri, zâlimleri ile âdilleri bulunduğundan, istikametlerini kaybedip birbirlerine düştüler. Hatta karşılıklı cinayetlere giriştiler. Allah da onların isyanlarından dolayı nesillerini mahvedip yerlerine Hz. Adem’i gönderdi.
Prof. Dr. Abdülaziz Bayındır’ın konu ile ilgili sohbeti
Kurân’da Hz. Adem’den önce cinnî ya da cinnî olmayan başka varlıkların yaşamış olduğu teorisini destekleyen ya da işaret eden âyet, Bakara sûresi 30’dur:
وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةًۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ
"Hatırla ki Rabbin meleklere: Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım, dedi. Onlar: Bizler hamdinle seni tesbih ve seni takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çıkaracak, orada kan dökecek insanı mı halife kılıyorsun? dediler. Allah da onlara: Sizin bilemeyeceğinizi herhalde ben bilirim, dedi."
Bundan anlaşılmaktadır ki, yeryüzünde kan döken bir kavim vardı. Melekler de bunlar gibi bir başka âsî varlık yaratmanın hikmetini merak edip sormak ihtiyacı duydular. Ayrıca "Halife" tâbiri de, bu mânâyı teyid etmektedir. Çünkü "halife", gidenin yerine gelen manasına gelmektedir. Demek ki, Hz. Adem’den önce bir kavim vardı ki, onlar, "selef" olarak gidiyor, Hz. Adem de "halef" olarak, yâni "Halife" vasfıyla gelmiş oluyor.
Evet, insandan önce yeryüzünde aklı olan başka canlı türleri yaratılmış ancak onların belirgin vasfı meleklerin ifadesiyle "bozgunculuk yapıp kan dökmek" olmuştu. Allah’ın meleklerin endişesine "Şüphesiz sizin bilmediklerinizi bilirim" diyerek insanı yaratması, bir bakıma ondan yapıcı-barışçı olmasını, kan dökmekten kaçınmasını özellikle beklediği manasına mı geliyordu?
Ayette dikkat çekici bir ifade var. Bozgunculuk yapacak, kan dökecek biri. Sûre, Hz. Adem’in yaratılışından söz ederken, diğer yandan dahenüz yeryüzünde yaşamamış hatta eşi bile olmayan Adem’in gerçekleştirebilmesinin mümkün olmadığı bir eylemden bahsetmektedir. Biraz düşündüğümüzde ise Hz. Adem’den önce yaşamış ve kan dökmüş bir insan türünün yeryüzünde yaşamış olduğu kanaatine varıyoruz.
Şimdiye kadar haklı olarak ata kabul etmediğimiz ama ne olduklarını da tam olarak söyleyemediğimiz fosil canlılar dikkate alındığında, yapılan yorumların isabetli olduğu söylenebilirdi (Kurân, az sözle çok şey anlattığı için, bir yorumun doğru olması diğer yorumların yanlış olduğu manasına gelmiyor. Mesela insandan öncekilerin cinler olduğu tefsiriyle çelişmiyor; kendilerine mahsus kanları yoksa, mecaz manada kan dökücülerin cinler olduğu düşünülebilir).
Bediuzzaman’a göre "halifetün" tabiri, arzın, insanların hayatına elverişli şartları oluşmadan önce, yeryüzünde düşünen (idrakli) bir mahlukun bulunmuş olduğuna ve o mahlukun hayatına, o zamandaki arzın evvelki vaziyetleri muvafık ve müsait bulunduğuna işarettir.‘Halifetün’ tabirinin bu manaya delaleti, mukteza-yı hikmettir. Amma meşhur olan manaya nazaran, o idrakli mahluk, cinlerden bir nevi imiş; yaptıkları fesattan dolayı insanlarla mübadele edilmişlerdir (değiştirilmişler ya da üstünlükleri insanlara geçmiştir).
Meleklere insanın yeryüzünde fesat çıkaracaklarını Allah’ın bildirdiği rivayet edilir. Buna dâir İbni Mes’ud ve sahabeden bazılarının rivayet ettiği farklı görüşler vardır. Bu görüşler şöyledir:
Allah, meleklere: "Şüphesiz ki ben, yeryüzünde bir halîfe (insan) yaratıcıyım." dediği zaman melekler: "Ey Rabbimiz, bu halîfe ne olacak?"diye sordular. Allah da: "Onun bir nesli olacak. Onlar yeryüzünde fesat çıkaracak, birbirlerine haset edecek ve birbirlerini öldürecekler."buyurdu. Bunun üzerine melekler: "Ey Rabbimiz orada fesat çıkarıp kanlar dökecek kimseler mi yaratacaksın?" dediler. Alla, meleklere, yeryüzünde kalabalık halk bulunduğu zaman, orada fesat çıkaracaklarını ve kan dökeceklerini bildirmişti.
İbn Zeyd şöyle demiştir: «Allah, cehennemi yarattığı zaman, melekler çok korktular ve: "Ey Rabbimiz, bu ateşi kimin için yarattın?" dediler. Allah:
"Mahlûkatımdan bana asi olanlar için." cevabını verdi. Hâlbuki o günde meleklerden başka mahlûkat yoktu ve yeryüzünde de hiçbir yaratık bulunmuyordu. Allah: "Şüphesiz ki ben, yeryüzünde bir halîfe (insan) yaratıcıyım dediği zaman melekler günahın onlardan çıkacağını anladılar.»
Levh-i Mahfuza kıyamet gününe kadar olacak şeyler yazıldığından, melekler de Levh-i Mahfuza bakarak öğrenmişlerdir.
Hz. Adem’in yeryüzüne halife olmasını bildiren ayeti tefsir eden bu izaha göre, yeryüzü ve dünya yüzü hakkında birkaç durum ortaya çıkıyor:
1. Hz. Adem’in neslinden önce yeryüzünde başka bir nesil yaşamaktaydı.
2. Dünya ve yeryüzü, bu mahlukun yaşamasına elverişliydi.
3. Önceki nesil, cinlerden bir nesildi. (Kimi alimler, cinlerin ateşten yaratıldığını, bu yüzden de bu varlıkların cinler olmadığını, en azından bu ayette kastedilen varlıkların cinler olmadığını savunuyorlar. Akhenaton notu)
4. Cinlerin mahiyeti dumansız ateş olduğuna göre, dünya yüzü de bu mahlukun yaşamasına elverişli olması nedeniyle sıcak bir haldeydi.
5. Hz. Adem’in halife kılınmasından sonra dünya ve arz yüzeyi Adem neslinin yaşamasına müsait ve uygun bir hale getirildi.
6. Hz. Adem, dünya yüzeyinin insan yaşamı için asgari şartların yerine getirilmesi neticesinde dünyaya gönderildi.
7. Dünyadaki "insan" hayatı ve bugünkü ekolojik çevre, Hz. Adem ile başladı.
8. İnsan neslinin dünya yüzündeki hayat süresi 7000-10000 yıl arası olarak tahmin edildiğine göre dünyadaki ekolojik çevre ve diğer mahlukatın hayatları da bu süreden belki bir miktar fazlaydı.
Ahmed Hulusi’ye göre o devirde, yeryüzünde, bir gelişim sürecinden geçerek bugünkü insana son derece benzeyen; fakat zihnî fonksiyonlar yönünden düşünce, muhakeme gibi insanî vasıflardan yoksun; "homo-sapiens" olarak adlandırılan, insan bedeninde hayvanlığı yaşayan topluluklar vardı ki, biz, bunlara "insansı" demekteyiz. Bunlar, kişisel menfaatleri için birbirlerine her türlü zararı verebiliyorlar; kan döküp fesat çıkarıyorlardı. Yaşamları, yalnızca hayvansal düzeyde olup, yeme-içme, çiftleşme, olabildiğince her şeye sahip olma gibi son derece sınırlı bir şekilde devam ediyordu. Ve elbette o zaman yeryüzünde en bilinçli varlıklar olan cinler de bunlar üzerinde istedikleri gibi tasarrufta bulunabiliyorlardı. Melekler de kendi kapasiteleri ve gördükleri örnekler kadarıyla, halife olacak insanı, o ana kadar yaşaya gelmekte olan insansılar gibi değerlendirerek; onu yeryüzünde kan dökücü, fesat çıkarıcı bir varlık olarak zannetmişlerdi. Bir halife yaratılacağını öğrenen meleklerin tepkisi, Bakara suresi 30. ayette şöyle geçiyor: "Oradaki nizamı bozacak ve yeryüzünü kana bulayacak bir mahluk mu yaratacaksın?"
Ahmed Hulusi’nin bu noktadan sonra cevabını aradığı soru şu: "İnsansı’dan ilk insan olan Hz. Adem’e geçiş nasıl olmuştur?" Hulusi’ye göre, Adem ismiyle işaret edilen şekillenmiş çamur yani hücresel beden sahibi varlığa, yani, insansıya, belli bir kıvama geldikten sonra Allah, ruhundan üflemiş; (Sad suresi 71. ayet: "Bir vakit Rabbin meleklere: ‘Ben dedi, çamurdan bir beşer yaratacağım.” 72. ayet: “Onu iyice biçimlendirip ona Ruhumdan üfleyince hep birden, hürmet göstermek için ona secde ediniz." böylece o, bir mutasyon geçirmiştir. Bundan sonra da insansılar arasında da ilk insan olmuştur.
Ahmed Hulusi, bundan sonra Hz. Adem’in nerede yaratıldığını anlatıyor. İnsanın, daha önceden insansı haliyle dünya üzerinde topraktan yaratıldığının ayetlerle kesin olduğunu belirten Hulusi’ye göre, Hz. Adem’in içinde yaşadığı cennet, dünya üzerindeydi. "Dünya üzerinde, Cennet şartlarında yaşanıyordu" diyen Hulusi, olayın dünya üzerinde cereyan ettiğinin ispatı olarak da Ta-Ha suresinin 119. ayetini gösteriyor: "....Orada asla susuzluk çekmez ve güneşin kavurucu sıcağına maruz kalmazsın"
İbn Arabî, birgün Kabe’yi tavaf ederken bazı şahıslar görmüş, onlardan biri kendisine; "Sen beni bilir misin? Ben senin evvel gelen ecdadındanım." demiştir. İbn Arabî de; "Sen dünyadan intikal edeli ne kadar müddet oldu?" diye sormuş, bunun üzerine o şahıs; "40.000 seneden fazladır." diye cevap vermiştir. İbn Arabî, "Ademoğlu neslinin bu kadar ömrü yoktur. Zira devr-i sünbüle, yani insanlık tarihi, (o dönemin bilgilerine göre) 7.000 senedir." demiş bu defa o şahıs; "Hangi Adem’den sorarsın? yakın olandan mı, yoksa uzak olandan mı?"diye karşılık vermiştir. O esnada İbn Arabî, Hz. Muhammed’den rivayet olunan "Allah, 100.000 Adem yaratmıştır." hadisini hatırlamıştır.
Böylece İbn Arabî, bu şahsın Hz. Adem’den önce yaratılan insanlardan olabileceğini anlamış ve bu olayı peygamberlerden Hz. İdris’e sormuş, o da onun bu keşfini tasdik ederek; "Biz peygamberler topluluğu öncesini bilmesek de âlemin sonradan yaratıldığına iman ederiz. Allah ise kâinattan önce de vardı." demiştir. İbn Arabî devamında, âlemin sonradan yaratıldığı şüphesiz olmakla birlikte insanın ne zaman yaratıldığı konusunda tarihin meçhûl olduğunu söylemiştir.
Bir başka rivayette ise bu durum, şöyle anlatılmaktadır: İbn Arabî, tavaf sırasında tanınmayan birtakım adamlar görmüş, onlara kim olduklarını sormuş, onlar da "Biz, Adem’den 40.000 yıl önce gelen ilk ecdadındanız." diye cevap vermişlerdir. Öyle ki onlardan biri İbn Arabî’ye şu beyti okumuştur:
"Lekad tufnâ kemâ tuftüm sinînâ
Bihâze’l-beyti tarran cemîâ"
Mânası: "Sizin tavafınız gibi biz de tavaf ettik senelerce. Bu beyti toptan hep beraberce."
Arabi’nin yaşadığı bu gizemli hadiseye karşın, Rabbani’nin yorumu şöyledir: Hz. Adem’in varlığından önce gelip geçen bütün ademler, Resûlullah’a ve ona salât ve selam olsun, vücûd olarak, hepsi misal aleminde değillerdi. O ki, şehadet âleminden vücûd buldu. Yeryüzünde hilafete nail oldu, melaikenin dahi secde ettikleri oldu. Bu yalnız, Ebul Beşer Adem idi... Arabi’nin, üzerinden kırk bin yıl geçmiş olarak bulduğu kimse, misal aleminde, ceddinin lâtifinden bir lâtife idi... Arabî’nin şehadet aleminde vücûdu vardı ve Beyt-i Şerif’i tavaf ediyordu. Ama o sırada, misal aleminde bulunuyordu. Çünkü, Kâbe-i Muazzama’nın, Misal aleminde bir sureti ve bir benzeri vardır ki, o alem halkının kıblesidir. Rabbani, bu delilini, Muhyiddin- i Arabi’nin gördüğü adamın, ona: “Ben, senin ecdadının cümlesindenim. Vefatımdan kırk bin yıl geçti." sözüne dayandırmaktadır.
Bursevî, Duhan Sûresi’nde bu meseleye işaret etmiş, "O, sizin de Rabbiniz, sizden önceki babalarınızın da Rabbidir." âyetinin tefsirinde şöyle demiştir: İbn Arabî, "Fütûhât-ı Mekkiyye"sinin "Bâbû hudûsi’d-dünyâ: Dünyanın Yaratılışı Babı"nda "İnkazâ kable Adem’e mietü elf Adem: Adem’den önce 100.000 Adem gelip geçmiştir." şeklindeki zayıf hadisi zikretmiştir. İbn Arabî, bir defasında Kabe’yi tavaf ederken bununla ilgili olarak bir keşfe ve müşahedeye mazhar olmuş, tavaf sırasında bazı ruhlar kendisine temessül etmiştir. Bursevî, diğer eserlerinde zikrettiği bilgilerin aynısını burada da tekrarlamıştır. Fakat burada diğerlerinden farklı olan tek nokta, yukarıda zikredilen hadisin"hadisen zaîfen: Zayıf hadis" olduğuna işaret edilmiş olmasıdır.
Bursevî, "Hadîs-i Erbaîn" adlı eserinde, "Ey kullarım öncekileriniz, sonrakileriniz, insanlarınız ve cinleriniz sizden en takva sahibi birinin kalbi üzere olsa bu benim mülkümde bir şey artırmaz." kudsî hadisini şerhederken şöyle demiştir: Caizdir ki, ol Adem’den mukaddem gelen envât sitteye dahi şamil ola. Cin, Bin, Hin, Tim, Rim, Yim gibi ki bunların her biri duhûr-ı tauile Dünyada muammer olmuşlardır ki yalnız Cinnin Adem’e gelince ömrü altmış bin senedir. Aynı eserin bir sayfa sonrasında ise, "Innallahe halaka kable Ademe miete elf Adem"hadisini kaydetmiş ve Nispet ümem-i âlâya olmayıp kable Adem olan ümeme olduğu zahir oldu. Eğer ki tarihi meçhul ve hudûs âlem mukarrerdir ve bu makûle ehadise gerçi ehl-i hadis alîlü’l-basar olduklarından nazar-ı sıhhatle bakmazlar ve lakin keşfen sahihtir. Biz, her halde keşif ehliyle beraberiz. Zira onlar, halde ve mealde esahh-ı ricaldirler. Diğer ehl-i kîl ve kâl olanlara karşı onların tam bir hüccetleri vardır demiştir.
Bursevî bu sözleriyle îbn Arabi’ye bağlılığını, ona olan güvenini vurgulamak İstemiştir. Bunun yanında İbn Arabî’nin keşif yoluyla tahriç ettiği"Allah, Adem’den önce 100.000 Adem yaratmıştır." hadisine karşı yapılacak itirazları da düşünmemiş değildi. Bursevî, onlara karşı her zaman olduğu gibi burada da tavrını açıkça ortaya koymuş, yukarıda İfade edildiği gibi hadisçileri ilimlerinin az oluşlarıyla itham etmiştir. Bursevî’nin "Ehl-i hadis alîlü’l-basar olduklarından nazar-ı sıhhatle bakmazlar." ifadesinden hadisin muteber hadis kitaplarında yer almadığı ve muhaddislere göre sabit olmadığı hükmünü çıkarmamız mümkün olmaktadır. Çünkü Bursevî, bu hadisi 7. yüzyıl âlimlerinden İbn Arabi’ye nispet etmiş, ondan önce herhangi bir kaynak ismi vermemiştir.
Cinler, Hz. Âdem’den, yani insanoğlundan önce yaratılmışlardır. Kurân bu hususu anlatırken: “Biz insanı kara çamurdan, şekillenmiş bir balçıktan yarattık. Cinleri de daha önce, zehirli ateşten yaratmıştık.” demek suretiyle ifade eder.
Hadisçilerin ve tefsircilerin görüşlerini toplayan Abdullah Aydemir, “Tefsirde İsrailiyyat” isimli eserinde bu konuda ortaya atılmış görüşlere delil teşkil eden , “Hani Rabbin meleklere: ‘Muhakkak ben yeryüzünde bir halife yaratacağım’ demişti. Melekler de: ‘Biz seni hamdinle tesbih ve tenzih edip dururken –orada bozgunculuk edecek, kanlar dökecek- kimse mi yaratacaksın?’ demişlerdi. Allah (da): ‘Sizin bilemeyeceğinizi herhalde ben bilirim’ demişti.” ayetinin tefsiri münasebetiyle, tefsircilerin pek çok şeye temas ettiklerini, bunlardan birinin dearzın (yeryüzü) Adem’den önceki sakinlerine ait bilgiler olduğunu söyler.
Bazı âlimler: “Allah cinleri Âdemin yaratılmasından 2000 yıl önce yaratmıştır. Meleklerin gökyüzünde yaşadıkları gibi cinlerin de yeryüzünde yaşadıklarını” söylemişlerdir. Taberi Tefsiri’nde de yeryüzünde insanlardan önce cinlerin yaratılmış olduklarını şöyle anlatılır;
Abdullah İbn Ömer, şöyle diyor: «Cân oğulları diye anılan cinler, Hz. Adem’in yaratılmasından 2000 yıl evvel yeryüzünde idiler. Yeryüzünü fitne ve fesada vermek suretiyle bozdukları ve kanlar döküp cinayetler işledikleri için, Allah onlara karşı meleklerden müteşekkil bir ordu gönderdi. Melekler tarafından iyice hırpalanan bu fesatçılar denizlerdeki adalara sığınmak suretiyle canlarını kurtarabildiler. Bunun üzerine Allah, meleklere: “Muhakkak ben yeryüzünde bir halife yaratacağım….” dedi.»
İbn-i Abbas şöyle diyor: «İnsan çamurdan yaratıldı. Yeryüzünde ilk önce cinler yaşarlardı. Onlar, arzda (yeryüzünde) kanlar akıttılar, birbirlerini öldürdüler. Allah, onlara İblis’in komutasında meleklerden askerler gönderdi. İblis ile onun komutası altında bulunanlar, öteki cinlerle savaşarak, onları denizlerdeki adalara ve dağların etrafına sürdüler. Bu zaferi kazandıktan sonra İblis’in kalbinde gurur doğdu ve: “Ben, kimsenin yapmadığı bir iş yaptım” diye övündü. Allah, onun kalbinde doğan bu gururu bildi. İblis’in yanındaki melekler, bunu bilmiyorlardı. Allah, İblis’in yanında bulunanlara: “Ben, yeryüzünde bir halife yaratacağım” dedi. Buna karşılık olarak melekler: “Sen, bizim kendilerini tenkile memur edildiğimiz cinlerin yaptığı gibi orada fesat çıkaracak ve kanlar dökecek biri mi yaratacaksın?” dediler.»
Taberi, İbn Kesir gibi birçok meşhur tefsircinin yer verdiği, ancak mesnetsiz görüldüğü için dikkate alınmamış olan bu yoruma göre bu ayet,Hz. Adem’den önce insan benzeri canlıların yaratıldığına işaret ediyordu. Yürütülen mantık şuydu:
1.) İnsandan önce benzerleri yaratılmış, onlar da fesat çıkarıp kan dökmüşlerdi ki, bunu bilen melekler yeni yaratılacak varlığın neslinin de onlarınki gibi olacağı endişesini beyan ediyorlardı (halife kelimesinden bağımsız yorum).
2.) Halife kelimesinin "öncekinin yerine geçen (halef olan) yenisi" manasını da taşıması, bu geniş manasıyla alınırsa ayetten, Hz. Adem’inyeni bir türün ilk ferdi olarak yaratılacağı (dolayısıyla, akıl sahibi olması gereken önceki yaratıklara insan denilemeyeceği) anlamı çıkıyordu.
Peki Hz. Adem, kime halife gönderildi? Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Sait Şimşek’e göre, "Hz. Adem yaratılmadan önce arkalarında nesil bırakan canlılar vardı." Prof. Dr. Şimşek, "Yaratılış Olayı" adlı kitabında, yeryüzünün yaratılıp insanın yaşamasına elverişli hale gelmesinden sonra Allah’ın insanı yarattığını; halife kelimesinden ise Hz. Adem’in başkasının yerine geçtiğinin anlaşıldığını yazıyor. Allah bir halife yaratacağını buyurduğunda meleklerin verdiği tepkiden de "Orada bozgunculuk yapacak, kan dökecek birini mi yaratacaksın?" (Bakara 30) daha önce böyle bir varlığa şahit olduklarının anlaşıldığını belirtiyor. Şimşek’e göre, bazı Kurân yorumcularının söylediği gibi, insandan önce yeryüzüne cinler hakim değildiler ve cinler bozgunculuk çıkararak kan döktükleri için Allah insanı yaratmamıştır. Şimşek’e göre, insan, kendisine benzer bir yaratığın halifesidir ve o yaratığın yerine yeryüzü hakimiyetini devralmıştır.
Diğer bir görüşe göre ise, Hz. Adem’in halife diye tanıtılmasından daha önce bir insan türünün yaşamış olmasının gerekmeyeceği, zira halife kelimesinin burada "Daha önceki bir insan topluluğunun halefi" mânasına değil, Allah’ın vekili, O’nun emirlerini uygulayan anlamında kullanıldığı, meleklerin Hz. Adem ve soyu hakkındaki bu bilgilerinin ya Allah’ın daha önce bu konu ile ilgili onlara bilgi vermesinden ya da Levh-i Mahfuz’daki yazıyı okumuş olmalarından kaynaklanmış olduğu ileri sürülmüştür.
Tevrat’ta "Yaratılış" kısmında ise ilk insanın yaratılmasından şöyle bahsedilmektedir:
Tanrı, “İnsanı kendi suretimizde, kendimize benzer yaratalım” dedi, “Denizdeki balıklara, gökteki kuşlara, evcil hayvanlara, sürüngenlere, yeryüzünün tümüne egemen olsun.” Tanrı insanı kendi suretinde yarattı. Böylece insan Tanrı suretinde yaratılmış oldu. İnsanları erkek ve dişi olarak yarattı. Onları kutsayarak, “Verimli olun, çoğalın” dedi, “Yeryüzünü doldurun ve denetiminize alın; denizdeki balıklara, gökteki kuşlara, yeryüzünde yaşayan bütün canlılara egemen olun.” (Yaratılış, 1:26-28)
Bu ayetlerden açıkça anlaşılacağı gibi, Allah, Âdem’den önce bir insan türü yaratmıştır. Daha sonra da Âdem’i yaratmıştır.“Bunu da nereden çıkardın?” derseniz, Tevrat’ın yazılışına bir göz atmakta fayda var deriz. Tevrat’ın Bölüm: 1:26-31. ayetlerinde insanın yaratılışı ele alınmaktadır. Oysa ki Âdem’in yaratılışı, bu ayetlerden çok sonra ve başka bölümde ele alınmıştır. Bir şey daha gözden kaçmamıştır umarız: Âdem yaratıldıktan sonra toprağı işleyeceğinden söz edilmektedir.
Bütün Antik Çağ metinlerinde, kendi tarihlerini derleyen toplumlardan kalmış belgeler, geriye doğru giden kronolojilerinin sıfır noktasına, net olarak çözümlenemeyen bir tür "başlangıç dönemi" yerleştiriyorlar. Bu, onların tarihlerinde, "yönetimin tanrılardan insanlara geçmekte olduğu" bir ara dönemi belgeliyor. Belirsiz bir başlangıç döneminden beri bizzat "tanrılar" tarafından yönetildiğini söyledikleri ülkelerinin, bu ara dönemde "Gözcüler" adı verilen üstün yaratıklarca yönetildiğini ve sonuçta krallığın insanlığa devredildiğini anlatıyorlar. Eski Mısır’da bunların adı, "Neter"ler. Son olarak Osiris’in oğlu Horus tarafından yönetilen ülke, belli bir dönem sonrasında, bir "Kral yaratma" (King-maker) töreninden sonra insanlara bırakılıyor ve Neterler, geri plana çekiliyorlar, sonra da izleri siliniyor. Bu ilk "insan-kral", bugün arkeolojinin değişmez bir gerçek biçiminde kabul ettiği, Firavun Menes’tir. Bildiğimiz, yazılı tarihe göre M.Ö. 3100 yıllarında Yukarı ve Aşağı Mısır’ı bir tek ülke halinde birleştiren Menes, Mısır tarihinde "Hanedanlar Dönemi" denen bir dönemin de başlatıcısıdır.
Neterler, Mısır yazılı belgelerinde, Tufan’dan sonra ülkeyi yönettiği söylenen “yarı Tanrı” varlıklara verilen addır. "NTR" harfleriyle gösterilir ve "neter" olarak okunur, çoğulu "neteru"dur. Mısır’ın Ölüler Kitabı ile ilgili çalışmalarıyla tanınmış dünyaca ünlü araştırmacı E.A. Wallis Budge, "Neter" sözcüğünün üzerinde bir hayli durmuş ve bu sözcüğün ne anlama geldiğini ve Eski Mısırlı rahiplerce bu sözcüğe hangi anlamlar yüklendiğini farklı açılardan ele alarak ortaya çıkartmaya çalışmıştır. Budge’ye göre;
"Mısırlıların Tanrı’ya ve her türden ruha ve herhangi bir insanüstü veya doğaüstü güce sahip olduğu ileri sürülen her türden varlığa verdikleri genel isim Neter’dir."
Bir başka tanınmış araştırmacı Murry Hope ise, bu isimle ilgili olarak şu tespitlerde bulunur:
"Kavramın hiyeroglif metinlerindeki kullanımıyla ilgili yoğun araştırmalar göstermektedir ki, bu kelimenin bir yaşara niteliği ya da ölümsüzlük veya yaşamı canlandırma kuvvetiyle ilgili olduğuna işaret etme yönündedir."
Mısır kronolojisi üzerine bildiklerimiz, 2 ana belgeye dayanıyor: Bunlar, Mısırlı tarihçi Manetho’nun yazdığı krallar listesi ve bugün "Torino Papirüsü" olarak bilinen bir yazıt. Her iki belge de birbiriyle uyumlu. Bu sayede arkeologlar ve ejiptologlar, Mısır’ın kronolojik gelişimini formüle edebiliyorlar. Buna göre, Firavun Menes’le başlayan Hanedanlar Dönemi, alt evrelere ayrılıyor: Eski Krallık, 1. Ara Dönem, Orta Krallık, 2. Ara Dönem (Hiksoslar Devri) ve Yeni Krallık. Bugün okutulan tarih kitaplarında da bu kronolojik düzen aynen böyle. Süreç içindeki arkeolojik bulguların Manetho’yu ve Torino Papirüsü’nü doğrulaması sayesinde, Yeni Krallık ve sonrası, neredeyse bütünüyle tarihlenebilmiş durumda. Eski Krallık’ta, en fazla 150 yıl yanılma payıyla arkeologlar hanedan listesini ve Kralları sıralayabiliyorlar. Yani bu 2 belge, doğruluğu desteklenmiş veriler içeriyor.
Bütün sorun da aslında burada: Çünkü Manetho’nun listesi ve Torino Papirüsü, yalnızca hanedanlar dönemi Mısır’ını değil, ondan çok daha öncesini de kronolojik sıra içinde sunuyor. Yalnız burada yöneticiler, insanlar değil, Neterler.Normal insanlara göre çok daha uzun yaşayan, ülkeyi binlerce yıl yöneten, esrarengiz varlıklar. Ejiptoloji ve modern arkeoloji, bunun üzerine ne yapıyor? "Alt paragraflarını" tartışmasız biçimde kabul ettiği ve bulgularla doğrulanan bir tarihi yazıtın "üst paragraflarını" ya yok sayıyor, ya da "Bunlar mitoloji" deyip isin içinden çıkıyor. Neden? Çünkü hayranlıkla benimsediği alt paragraflarda "normal insan"lar krallık yapıyor; üstteyse, kim oldukları anlaşılamayan üstün yaratıklar. Böylece bilimsel ortodoksi, aynı belge üzerinde isine gelen bölümü "olgu" diye benimseyip dosyalarken, işine gelmeyen, anlayamadığı bölümleri "mitolojik" bulup ayıklıyor.
Mezopotamya’da aynı şeyle karsılaşıyoruz: Layard ve Wooley’in yaptığı araştırmalarda, son derece değerli ve ilgi çekici kil tabletler ele geçiyor. Bunlar, "Sümer Kral Listeleri" olarak adlandırılıyor. Aynı Mısır’da olduğu gibi, listenin en üst sırasında, yani normal krallardan önce, her biri neredeyse 10.000 yıl, 15.000 yıl yaşayan yöneticiler var. Bunlar, "Tufan’dan önce" uzun süre ülkeyi yönetmişler, sonra da yönetimi insanlara devretmişler. Babil metinleri, bu olayı "Krallık, gökten indiğinde" gibi bir deyişle açıklıyor. Bütün Mezopotamya’da aşağı yukarı aynı kült var. Bulunan belgeler, "en eski metin" olduğuna inanılan Tevrat’ın, Tufan başta olmak üzere bir sürü temayı Sümer ve Babil anlatılarından ödünç aldığını (ya da örtüştüğünü. Akhenaton notu.) ortaya koyarak Kilise’de ve dini çevrelerde buz gibi rüzgarlar esmesine neden oluyor.
Bu durumda Ortodoks arkeoloji, Mısır’da yaptığının aynısını yapıyor. Yani "Sümer Krallar Listesi"nin "normal insan ömrüne sahip" kralları doğru kabul ediliyor ve belgenin bu bölümü, "somut bulgu" sınıfına sokuluyor ama Tufan öncesi ülkeyi yönettiği anlatılan, 200.000 yıl hüküm sürmüş varlıklar ve onların sonrasında, yani "ara dönem"de insanlara yönetimin geçişini üstlenen ve denetleyen "Gözcü"ler, yine dinî kaygılardan ötürü "mantıksız" bulunarak "mitoloji" sınıfına sokuluyor. Yani aynı belgenin yine alt kısmı "tarihi gerçek", üst kısmı ise "masal"kabul ediliyor.
Yeryüzünün Eski Sakinleri
Kurân-ı Kerîm’de geçen bazı ifadelerden yeryüzünde insanlardan evvel insanlar gibi mükellef bir kısım varlıkların da yaşadığı anlaşılmaktadır. Ancak bunların nasıl varlıklar olduğu hakkında kesin bir şey söylemek mümkün değildir
İlk insanların ortaya çıktığı tarihin, jeolojik zaman olarak, dördüncü zaman olan kuarterner zamanında, yani 65 milyon yıl önce, Arabistan’da ortaya çıktığı söyleniyor. Bazı kaynaklarda ise bu tarih, günümüzden 200 bin yıl öncesine kadar gider. Aslında on hatta yüz binlerce yıl öncesinde yaşamış insanların varlığı, arkeologların bulduğu fosillerle kanıtlanmıştır. Ancak bunların, insan diyebileceğimiz türden çok, insana benzeyen ama özellikleriyle tam da insan olmayan insansı varlıklar olduğu görülmüştür. Amerika kıtasında ise, yaşam 28.000 yıl öncesine gitmekte ve bu tarihten önce herhangi bir insan ya da insansı varlığa rastlanmadığı tespit edilmiştir. Ama bu fosillerin de gerçekten insan özelliklerine sahip olup olmadığı tartışmalıdır.
Tevrat’a göre, Hz. Adem’le Nuh tufanı arasında geçen süre 1756 yıldır. İslam kaynaklarında da, hadislerin ışığında bu tarihlerin yakın tarihler olduğu görülmektedir. İbn-i Sad ise, "Tabakat" adlı eserinde, Hz. Adem ile Hz. Musa arasında 3.000 yıl olduğunu belirtir. Hz. Nuh’un M.Ö. 3478 yılında doğduğu rivayet edilir. Babil kralı Asur Banipal ve kral Sanheribs’in inşa ettirdiği kütüphanedeki bilgilere göre, Nuh tufanı M.Ö. 4000-5000 yılları arasında yaşanmıştır. Hz. Nuh, 950 yıl yaşadığına göre, doğum tarihi bilgisi büyük ihtimalle doğruya yakın bir tarihtir.
Bugün bazı İslam alimleri ve araştırmacıları, Kurân’a dayanarak, Hz. Adem’den önce yaşayan başka insanlar olduğu konusunda ortak bir görüşü savunuyor. Ancak araştırmacı Ahmed Hulusi bu varlıkların insan formatında yaşayan, bilimin "Homo Sapiens" adını verdiği,"insansı" varlıkların olduğunu iddia ediyor. Prof. Dr. Bayraktar Bayraklı ise, aynı bugünkü insan gibi ruhu, kültürü, zekası olan varlıkların var olduğunu söylüyor.
Bâzı âlimlere göre ise Hz. Adem’den önce dünyada yaşayanlar vardı. Fakat O günkü dünya, bugünkünün aynı olmadığı gibi, o yaşayanların yapısı da insanlar gibi değildi. Muhtemelen bunlar, cin taifesinin bir türüydü. Kendi yapılarına elverişli şekilde bulunan o günkü dünyada yaşıyorlar, normal hayatlarını sürdürüyorlardı. Ancak, cinlerin de içlerinde iyileri ile kötüleri, zâlimleri ile âdilleri bulunduğundan, istikametlerini kaybedip birbirlerine düştüler. Hatta karşılıklı cinayetlere giriştiler. Allah da onların isyanlarından dolayı nesillerini mahvedip yerlerine Hz. Adem’i gönderdi.
Prof. Dr. Abdülaziz Bayındır’ın konu ile ilgili sohbeti
Kurân’da Hz. Adem’den önce cinnî ya da cinnî olmayan başka varlıkların yaşamış olduğu teorisini destekleyen ya da işaret eden âyet, Bakara sûresi 30’dur:
وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةًۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ
"Hatırla ki Rabbin meleklere: Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım, dedi. Onlar: Bizler hamdinle seni tesbih ve seni takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çıkaracak, orada kan dökecek insanı mı halife kılıyorsun? dediler. Allah da onlara: Sizin bilemeyeceğinizi herhalde ben bilirim, dedi."
Bundan anlaşılmaktadır ki, yeryüzünde kan döken bir kavim vardı. Melekler de bunlar gibi bir başka âsî varlık yaratmanın hikmetini merak edip sormak ihtiyacı duydular. Ayrıca "Halife" tâbiri de, bu mânâyı teyid etmektedir. Çünkü "halife", gidenin yerine gelen manasına gelmektedir. Demek ki, Hz. Adem’den önce bir kavim vardı ki, onlar, "selef" olarak gidiyor, Hz. Adem de "halef" olarak, yâni "Halife" vasfıyla gelmiş oluyor.
Evet, insandan önce yeryüzünde aklı olan başka canlı türleri yaratılmış ancak onların belirgin vasfı meleklerin ifadesiyle "bozgunculuk yapıp kan dökmek" olmuştu. Allah’ın meleklerin endişesine "Şüphesiz sizin bilmediklerinizi bilirim" diyerek insanı yaratması, bir bakıma ondan yapıcı-barışçı olmasını, kan dökmekten kaçınmasını özellikle beklediği manasına mı geliyordu?
Ayette dikkat çekici bir ifade var. Bozgunculuk yapacak, kan dökecek biri. Sûre, Hz. Adem’in yaratılışından söz ederken, diğer yandan dahenüz yeryüzünde yaşamamış hatta eşi bile olmayan Adem’in gerçekleştirebilmesinin mümkün olmadığı bir eylemden bahsetmektedir. Biraz düşündüğümüzde ise Hz. Adem’den önce yaşamış ve kan dökmüş bir insan türünün yeryüzünde yaşamış olduğu kanaatine varıyoruz.
Şimdiye kadar haklı olarak ata kabul etmediğimiz ama ne olduklarını da tam olarak söyleyemediğimiz fosil canlılar dikkate alındığında, yapılan yorumların isabetli olduğu söylenebilirdi (Kurân, az sözle çok şey anlattığı için, bir yorumun doğru olması diğer yorumların yanlış olduğu manasına gelmiyor. Mesela insandan öncekilerin cinler olduğu tefsiriyle çelişmiyor; kendilerine mahsus kanları yoksa, mecaz manada kan dökücülerin cinler olduğu düşünülebilir).
Bediuzzaman’a göre "halifetün" tabiri, arzın, insanların hayatına elverişli şartları oluşmadan önce, yeryüzünde düşünen (idrakli) bir mahlukun bulunmuş olduğuna ve o mahlukun hayatına, o zamandaki arzın evvelki vaziyetleri muvafık ve müsait bulunduğuna işarettir.‘Halifetün’ tabirinin bu manaya delaleti, mukteza-yı hikmettir. Amma meşhur olan manaya nazaran, o idrakli mahluk, cinlerden bir nevi imiş; yaptıkları fesattan dolayı insanlarla mübadele edilmişlerdir (değiştirilmişler ya da üstünlükleri insanlara geçmiştir).
Meleklere insanın yeryüzünde fesat çıkaracaklarını Allah’ın bildirdiği rivayet edilir. Buna dâir İbni Mes’ud ve sahabeden bazılarının rivayet ettiği farklı görüşler vardır. Bu görüşler şöyledir:
Allah, meleklere: "Şüphesiz ki ben, yeryüzünde bir halîfe (insan) yaratıcıyım." dediği zaman melekler: "Ey Rabbimiz, bu halîfe ne olacak?"diye sordular. Allah da: "Onun bir nesli olacak. Onlar yeryüzünde fesat çıkaracak, birbirlerine haset edecek ve birbirlerini öldürecekler."buyurdu. Bunun üzerine melekler: "Ey Rabbimiz orada fesat çıkarıp kanlar dökecek kimseler mi yaratacaksın?" dediler. Alla, meleklere, yeryüzünde kalabalık halk bulunduğu zaman, orada fesat çıkaracaklarını ve kan dökeceklerini bildirmişti.
İbn Zeyd şöyle demiştir: «Allah, cehennemi yarattığı zaman, melekler çok korktular ve: "Ey Rabbimiz, bu ateşi kimin için yarattın?" dediler. Allah:
"Mahlûkatımdan bana asi olanlar için." cevabını verdi. Hâlbuki o günde meleklerden başka mahlûkat yoktu ve yeryüzünde de hiçbir yaratık bulunmuyordu. Allah: "Şüphesiz ki ben, yeryüzünde bir halîfe (insan) yaratıcıyım dediği zaman melekler günahın onlardan çıkacağını anladılar.»
Levh-i Mahfuza kıyamet gününe kadar olacak şeyler yazıldığından, melekler de Levh-i Mahfuza bakarak öğrenmişlerdir.
Hz. Adem’in yeryüzüne halife olmasını bildiren ayeti tefsir eden bu izaha göre, yeryüzü ve dünya yüzü hakkında birkaç durum ortaya çıkıyor:
1. Hz. Adem’in neslinden önce yeryüzünde başka bir nesil yaşamaktaydı.
2. Dünya ve yeryüzü, bu mahlukun yaşamasına elverişliydi.
3. Önceki nesil, cinlerden bir nesildi. (Kimi alimler, cinlerin ateşten yaratıldığını, bu yüzden de bu varlıkların cinler olmadığını, en azından bu ayette kastedilen varlıkların cinler olmadığını savunuyorlar. Akhenaton notu)
4. Cinlerin mahiyeti dumansız ateş olduğuna göre, dünya yüzü de bu mahlukun yaşamasına elverişli olması nedeniyle sıcak bir haldeydi.
5. Hz. Adem’in halife kılınmasından sonra dünya ve arz yüzeyi Adem neslinin yaşamasına müsait ve uygun bir hale getirildi.
6. Hz. Adem, dünya yüzeyinin insan yaşamı için asgari şartların yerine getirilmesi neticesinde dünyaya gönderildi.
7. Dünyadaki "insan" hayatı ve bugünkü ekolojik çevre, Hz. Adem ile başladı.
8. İnsan neslinin dünya yüzündeki hayat süresi 7000-10000 yıl arası olarak tahmin edildiğine göre dünyadaki ekolojik çevre ve diğer mahlukatın hayatları da bu süreden belki bir miktar fazlaydı.
Ahmed Hulusi’ye göre o devirde, yeryüzünde, bir gelişim sürecinden geçerek bugünkü insana son derece benzeyen; fakat zihnî fonksiyonlar yönünden düşünce, muhakeme gibi insanî vasıflardan yoksun; "homo-sapiens" olarak adlandırılan, insan bedeninde hayvanlığı yaşayan topluluklar vardı ki, biz, bunlara "insansı" demekteyiz. Bunlar, kişisel menfaatleri için birbirlerine her türlü zararı verebiliyorlar; kan döküp fesat çıkarıyorlardı. Yaşamları, yalnızca hayvansal düzeyde olup, yeme-içme, çiftleşme, olabildiğince her şeye sahip olma gibi son derece sınırlı bir şekilde devam ediyordu. Ve elbette o zaman yeryüzünde en bilinçli varlıklar olan cinler de bunlar üzerinde istedikleri gibi tasarrufta bulunabiliyorlardı. Melekler de kendi kapasiteleri ve gördükleri örnekler kadarıyla, halife olacak insanı, o ana kadar yaşaya gelmekte olan insansılar gibi değerlendirerek; onu yeryüzünde kan dökücü, fesat çıkarıcı bir varlık olarak zannetmişlerdi. Bir halife yaratılacağını öğrenen meleklerin tepkisi, Bakara suresi 30. ayette şöyle geçiyor: "Oradaki nizamı bozacak ve yeryüzünü kana bulayacak bir mahluk mu yaratacaksın?"
Ahmed Hulusi’nin bu noktadan sonra cevabını aradığı soru şu: "İnsansı’dan ilk insan olan Hz. Adem’e geçiş nasıl olmuştur?" Hulusi’ye göre, Adem ismiyle işaret edilen şekillenmiş çamur yani hücresel beden sahibi varlığa, yani, insansıya, belli bir kıvama geldikten sonra Allah, ruhundan üflemiş; (Sad suresi 71. ayet: "Bir vakit Rabbin meleklere: ‘Ben dedi, çamurdan bir beşer yaratacağım.” 72. ayet: “Onu iyice biçimlendirip ona Ruhumdan üfleyince hep birden, hürmet göstermek için ona secde ediniz." böylece o, bir mutasyon geçirmiştir. Bundan sonra da insansılar arasında da ilk insan olmuştur.
Ahmed Hulusi, bundan sonra Hz. Adem’in nerede yaratıldığını anlatıyor. İnsanın, daha önceden insansı haliyle dünya üzerinde topraktan yaratıldığının ayetlerle kesin olduğunu belirten Hulusi’ye göre, Hz. Adem’in içinde yaşadığı cennet, dünya üzerindeydi. "Dünya üzerinde, Cennet şartlarında yaşanıyordu" diyen Hulusi, olayın dünya üzerinde cereyan ettiğinin ispatı olarak da Ta-Ha suresinin 119. ayetini gösteriyor: "....Orada asla susuzluk çekmez ve güneşin kavurucu sıcağına maruz kalmazsın"
İbn Arabî, birgün Kabe’yi tavaf ederken bazı şahıslar görmüş, onlardan biri kendisine; "Sen beni bilir misin? Ben senin evvel gelen ecdadındanım." demiştir. İbn Arabî de; "Sen dünyadan intikal edeli ne kadar müddet oldu?" diye sormuş, bunun üzerine o şahıs; "40.000 seneden fazladır." diye cevap vermiştir. İbn Arabî, "Ademoğlu neslinin bu kadar ömrü yoktur. Zira devr-i sünbüle, yani insanlık tarihi, (o dönemin bilgilerine göre) 7.000 senedir." demiş bu defa o şahıs; "Hangi Adem’den sorarsın? yakın olandan mı, yoksa uzak olandan mı?"diye karşılık vermiştir. O esnada İbn Arabî, Hz. Muhammed’den rivayet olunan "Allah, 100.000 Adem yaratmıştır." hadisini hatırlamıştır.
Böylece İbn Arabî, bu şahsın Hz. Adem’den önce yaratılan insanlardan olabileceğini anlamış ve bu olayı peygamberlerden Hz. İdris’e sormuş, o da onun bu keşfini tasdik ederek; "Biz peygamberler topluluğu öncesini bilmesek de âlemin sonradan yaratıldığına iman ederiz. Allah ise kâinattan önce de vardı." demiştir. İbn Arabî devamında, âlemin sonradan yaratıldığı şüphesiz olmakla birlikte insanın ne zaman yaratıldığı konusunda tarihin meçhûl olduğunu söylemiştir.
Bir başka rivayette ise bu durum, şöyle anlatılmaktadır: İbn Arabî, tavaf sırasında tanınmayan birtakım adamlar görmüş, onlara kim olduklarını sormuş, onlar da "Biz, Adem’den 40.000 yıl önce gelen ilk ecdadındanız." diye cevap vermişlerdir. Öyle ki onlardan biri İbn Arabî’ye şu beyti okumuştur:
"Lekad tufnâ kemâ tuftüm sinînâ
Bihâze’l-beyti tarran cemîâ"
Mânası: "Sizin tavafınız gibi biz de tavaf ettik senelerce. Bu beyti toptan hep beraberce."
Arabi’nin yaşadığı bu gizemli hadiseye karşın, Rabbani’nin yorumu şöyledir: Hz. Adem’in varlığından önce gelip geçen bütün ademler, Resûlullah’a ve ona salât ve selam olsun, vücûd olarak, hepsi misal aleminde değillerdi. O ki, şehadet âleminden vücûd buldu. Yeryüzünde hilafete nail oldu, melaikenin dahi secde ettikleri oldu. Bu yalnız, Ebul Beşer Adem idi... Arabi’nin, üzerinden kırk bin yıl geçmiş olarak bulduğu kimse, misal aleminde, ceddinin lâtifinden bir lâtife idi... Arabî’nin şehadet aleminde vücûdu vardı ve Beyt-i Şerif’i tavaf ediyordu. Ama o sırada, misal aleminde bulunuyordu. Çünkü, Kâbe-i Muazzama’nın, Misal aleminde bir sureti ve bir benzeri vardır ki, o alem halkının kıblesidir. Rabbani, bu delilini, Muhyiddin- i Arabi’nin gördüğü adamın, ona: “Ben, senin ecdadının cümlesindenim. Vefatımdan kırk bin yıl geçti." sözüne dayandırmaktadır.
Bursevî, Duhan Sûresi’nde bu meseleye işaret etmiş, "O, sizin de Rabbiniz, sizden önceki babalarınızın da Rabbidir." âyetinin tefsirinde şöyle demiştir: İbn Arabî, "Fütûhât-ı Mekkiyye"sinin "Bâbû hudûsi’d-dünyâ: Dünyanın Yaratılışı Babı"nda "İnkazâ kable Adem’e mietü elf Adem: Adem’den önce 100.000 Adem gelip geçmiştir." şeklindeki zayıf hadisi zikretmiştir. İbn Arabî, bir defasında Kabe’yi tavaf ederken bununla ilgili olarak bir keşfe ve müşahedeye mazhar olmuş, tavaf sırasında bazı ruhlar kendisine temessül etmiştir. Bursevî, diğer eserlerinde zikrettiği bilgilerin aynısını burada da tekrarlamıştır. Fakat burada diğerlerinden farklı olan tek nokta, yukarıda zikredilen hadisin"hadisen zaîfen: Zayıf hadis" olduğuna işaret edilmiş olmasıdır.
Bursevî, "Hadîs-i Erbaîn" adlı eserinde, "Ey kullarım öncekileriniz, sonrakileriniz, insanlarınız ve cinleriniz sizden en takva sahibi birinin kalbi üzere olsa bu benim mülkümde bir şey artırmaz." kudsî hadisini şerhederken şöyle demiştir: Caizdir ki, ol Adem’den mukaddem gelen envât sitteye dahi şamil ola. Cin, Bin, Hin, Tim, Rim, Yim gibi ki bunların her biri duhûr-ı tauile Dünyada muammer olmuşlardır ki yalnız Cinnin Adem’e gelince ömrü altmış bin senedir. Aynı eserin bir sayfa sonrasında ise, "Innallahe halaka kable Ademe miete elf Adem"hadisini kaydetmiş ve Nispet ümem-i âlâya olmayıp kable Adem olan ümeme olduğu zahir oldu. Eğer ki tarihi meçhul ve hudûs âlem mukarrerdir ve bu makûle ehadise gerçi ehl-i hadis alîlü’l-basar olduklarından nazar-ı sıhhatle bakmazlar ve lakin keşfen sahihtir. Biz, her halde keşif ehliyle beraberiz. Zira onlar, halde ve mealde esahh-ı ricaldirler. Diğer ehl-i kîl ve kâl olanlara karşı onların tam bir hüccetleri vardır demiştir.
Bursevî bu sözleriyle îbn Arabi’ye bağlılığını, ona olan güvenini vurgulamak İstemiştir. Bunun yanında İbn Arabî’nin keşif yoluyla tahriç ettiği"Allah, Adem’den önce 100.000 Adem yaratmıştır." hadisine karşı yapılacak itirazları da düşünmemiş değildi. Bursevî, onlara karşı her zaman olduğu gibi burada da tavrını açıkça ortaya koymuş, yukarıda İfade edildiği gibi hadisçileri ilimlerinin az oluşlarıyla itham etmiştir. Bursevî’nin "Ehl-i hadis alîlü’l-basar olduklarından nazar-ı sıhhatle bakmazlar." ifadesinden hadisin muteber hadis kitaplarında yer almadığı ve muhaddislere göre sabit olmadığı hükmünü çıkarmamız mümkün olmaktadır. Çünkü Bursevî, bu hadisi 7. yüzyıl âlimlerinden İbn Arabi’ye nispet etmiş, ondan önce herhangi bir kaynak ismi vermemiştir.
Cinler, Hz. Âdem’den, yani insanoğlundan önce yaratılmışlardır. Kurân bu hususu anlatırken: “Biz insanı kara çamurdan, şekillenmiş bir balçıktan yarattık. Cinleri de daha önce, zehirli ateşten yaratmıştık.” demek suretiyle ifade eder.
Hadisçilerin ve tefsircilerin görüşlerini toplayan Abdullah Aydemir, “Tefsirde İsrailiyyat” isimli eserinde bu konuda ortaya atılmış görüşlere delil teşkil eden , “Hani Rabbin meleklere: ‘Muhakkak ben yeryüzünde bir halife yaratacağım’ demişti. Melekler de: ‘Biz seni hamdinle tesbih ve tenzih edip dururken –orada bozgunculuk edecek, kanlar dökecek- kimse mi yaratacaksın?’ demişlerdi. Allah (da): ‘Sizin bilemeyeceğinizi herhalde ben bilirim’ demişti.” ayetinin tefsiri münasebetiyle, tefsircilerin pek çok şeye temas ettiklerini, bunlardan birinin dearzın (yeryüzü) Adem’den önceki sakinlerine ait bilgiler olduğunu söyler.
Bazı âlimler: “Allah cinleri Âdemin yaratılmasından 2000 yıl önce yaratmıştır. Meleklerin gökyüzünde yaşadıkları gibi cinlerin de yeryüzünde yaşadıklarını” söylemişlerdir. Taberi Tefsiri’nde de yeryüzünde insanlardan önce cinlerin yaratılmış olduklarını şöyle anlatılır;
Abdullah İbn Ömer, şöyle diyor: «Cân oğulları diye anılan cinler, Hz. Adem’in yaratılmasından 2000 yıl evvel yeryüzünde idiler. Yeryüzünü fitne ve fesada vermek suretiyle bozdukları ve kanlar döküp cinayetler işledikleri için, Allah onlara karşı meleklerden müteşekkil bir ordu gönderdi. Melekler tarafından iyice hırpalanan bu fesatçılar denizlerdeki adalara sığınmak suretiyle canlarını kurtarabildiler. Bunun üzerine Allah, meleklere: “Muhakkak ben yeryüzünde bir halife yaratacağım….” dedi.»
İbn-i Abbas şöyle diyor: «İnsan çamurdan yaratıldı. Yeryüzünde ilk önce cinler yaşarlardı. Onlar, arzda (yeryüzünde) kanlar akıttılar, birbirlerini öldürdüler. Allah, onlara İblis’in komutasında meleklerden askerler gönderdi. İblis ile onun komutası altında bulunanlar, öteki cinlerle savaşarak, onları denizlerdeki adalara ve dağların etrafına sürdüler. Bu zaferi kazandıktan sonra İblis’in kalbinde gurur doğdu ve: “Ben, kimsenin yapmadığı bir iş yaptım” diye övündü. Allah, onun kalbinde doğan bu gururu bildi. İblis’in yanındaki melekler, bunu bilmiyorlardı. Allah, İblis’in yanında bulunanlara: “Ben, yeryüzünde bir halife yaratacağım” dedi. Buna karşılık olarak melekler: “Sen, bizim kendilerini tenkile memur edildiğimiz cinlerin yaptığı gibi orada fesat çıkaracak ve kanlar dökecek biri mi yaratacaksın?” dediler.»
Taberi, İbn Kesir gibi birçok meşhur tefsircinin yer verdiği, ancak mesnetsiz görüldüğü için dikkate alınmamış olan bu yoruma göre bu ayet,Hz. Adem’den önce insan benzeri canlıların yaratıldığına işaret ediyordu. Yürütülen mantık şuydu:
1.) İnsandan önce benzerleri yaratılmış, onlar da fesat çıkarıp kan dökmüşlerdi ki, bunu bilen melekler yeni yaratılacak varlığın neslinin de onlarınki gibi olacağı endişesini beyan ediyorlardı (halife kelimesinden bağımsız yorum).
2.) Halife kelimesinin "öncekinin yerine geçen (halef olan) yenisi" manasını da taşıması, bu geniş manasıyla alınırsa ayetten, Hz. Adem’inyeni bir türün ilk ferdi olarak yaratılacağı (dolayısıyla, akıl sahibi olması gereken önceki yaratıklara insan denilemeyeceği) anlamı çıkıyordu.
Peki Hz. Adem, kime halife gönderildi? Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Sait Şimşek’e göre, "Hz. Adem yaratılmadan önce arkalarında nesil bırakan canlılar vardı." Prof. Dr. Şimşek, "Yaratılış Olayı" adlı kitabında, yeryüzünün yaratılıp insanın yaşamasına elverişli hale gelmesinden sonra Allah’ın insanı yarattığını; halife kelimesinden ise Hz. Adem’in başkasının yerine geçtiğinin anlaşıldığını yazıyor. Allah bir halife yaratacağını buyurduğunda meleklerin verdiği tepkiden de "Orada bozgunculuk yapacak, kan dökecek birini mi yaratacaksın?" (Bakara 30) daha önce böyle bir varlığa şahit olduklarının anlaşıldığını belirtiyor. Şimşek’e göre, bazı Kurân yorumcularının söylediği gibi, insandan önce yeryüzüne cinler hakim değildiler ve cinler bozgunculuk çıkararak kan döktükleri için Allah insanı yaratmamıştır. Şimşek’e göre, insan, kendisine benzer bir yaratığın halifesidir ve o yaratığın yerine yeryüzü hakimiyetini devralmıştır.
Diğer bir görüşe göre ise, Hz. Adem’in halife diye tanıtılmasından daha önce bir insan türünün yaşamış olmasının gerekmeyeceği, zira halife kelimesinin burada "Daha önceki bir insan topluluğunun halefi" mânasına değil, Allah’ın vekili, O’nun emirlerini uygulayan anlamında kullanıldığı, meleklerin Hz. Adem ve soyu hakkındaki bu bilgilerinin ya Allah’ın daha önce bu konu ile ilgili onlara bilgi vermesinden ya da Levh-i Mahfuz’daki yazıyı okumuş olmalarından kaynaklanmış olduğu ileri sürülmüştür.
Tevrat’ta "Yaratılış" kısmında ise ilk insanın yaratılmasından şöyle bahsedilmektedir:
Tanrı, “İnsanı kendi suretimizde, kendimize benzer yaratalım” dedi, “Denizdeki balıklara, gökteki kuşlara, evcil hayvanlara, sürüngenlere, yeryüzünün tümüne egemen olsun.” Tanrı insanı kendi suretinde yarattı. Böylece insan Tanrı suretinde yaratılmış oldu. İnsanları erkek ve dişi olarak yarattı. Onları kutsayarak, “Verimli olun, çoğalın” dedi, “Yeryüzünü doldurun ve denetiminize alın; denizdeki balıklara, gökteki kuşlara, yeryüzünde yaşayan bütün canlılara egemen olun.” (Yaratılış, 1:26-28)
Bu ayetlerden açıkça anlaşılacağı gibi, Allah, Âdem’den önce bir insan türü yaratmıştır. Daha sonra da Âdem’i yaratmıştır.“Bunu da nereden çıkardın?” derseniz, Tevrat’ın yazılışına bir göz atmakta fayda var deriz. Tevrat’ın Bölüm: 1:26-31. ayetlerinde insanın yaratılışı ele alınmaktadır. Oysa ki Âdem’in yaratılışı, bu ayetlerden çok sonra ve başka bölümde ele alınmıştır. Bir şey daha gözden kaçmamıştır umarız: Âdem yaratıldıktan sonra toprağı işleyeceğinden söz edilmektedir.
Bütün Antik Çağ metinlerinde, kendi tarihlerini derleyen toplumlardan kalmış belgeler, geriye doğru giden kronolojilerinin sıfır noktasına, net olarak çözümlenemeyen bir tür "başlangıç dönemi" yerleştiriyorlar. Bu, onların tarihlerinde, "yönetimin tanrılardan insanlara geçmekte olduğu" bir ara dönemi belgeliyor. Belirsiz bir başlangıç döneminden beri bizzat "tanrılar" tarafından yönetildiğini söyledikleri ülkelerinin, bu ara dönemde "Gözcüler" adı verilen üstün yaratıklarca yönetildiğini ve sonuçta krallığın insanlığa devredildiğini anlatıyorlar. Eski Mısır’da bunların adı, "Neter"ler. Son olarak Osiris’in oğlu Horus tarafından yönetilen ülke, belli bir dönem sonrasında, bir "Kral yaratma" (King-maker) töreninden sonra insanlara bırakılıyor ve Neterler, geri plana çekiliyorlar, sonra da izleri siliniyor. Bu ilk "insan-kral", bugün arkeolojinin değişmez bir gerçek biçiminde kabul ettiği, Firavun Menes’tir. Bildiğimiz, yazılı tarihe göre M.Ö. 3100 yıllarında Yukarı ve Aşağı Mısır’ı bir tek ülke halinde birleştiren Menes, Mısır tarihinde "Hanedanlar Dönemi" denen bir dönemin de başlatıcısıdır.
Neterler, Mısır yazılı belgelerinde, Tufan’dan sonra ülkeyi yönettiği söylenen “yarı Tanrı” varlıklara verilen addır. "NTR" harfleriyle gösterilir ve "neter" olarak okunur, çoğulu "neteru"dur. Mısır’ın Ölüler Kitabı ile ilgili çalışmalarıyla tanınmış dünyaca ünlü araştırmacı E.A. Wallis Budge, "Neter" sözcüğünün üzerinde bir hayli durmuş ve bu sözcüğün ne anlama geldiğini ve Eski Mısırlı rahiplerce bu sözcüğe hangi anlamlar yüklendiğini farklı açılardan ele alarak ortaya çıkartmaya çalışmıştır. Budge’ye göre;
"Mısırlıların Tanrı’ya ve her türden ruha ve herhangi bir insanüstü veya doğaüstü güce sahip olduğu ileri sürülen her türden varlığa verdikleri genel isim Neter’dir."
Bir başka tanınmış araştırmacı Murry Hope ise, bu isimle ilgili olarak şu tespitlerde bulunur:
"Kavramın hiyeroglif metinlerindeki kullanımıyla ilgili yoğun araştırmalar göstermektedir ki, bu kelimenin bir yaşara niteliği ya da ölümsüzlük veya yaşamı canlandırma kuvvetiyle ilgili olduğuna işaret etme yönündedir."
Mısır kronolojisi üzerine bildiklerimiz, 2 ana belgeye dayanıyor: Bunlar, Mısırlı tarihçi Manetho’nun yazdığı krallar listesi ve bugün "Torino Papirüsü" olarak bilinen bir yazıt. Her iki belge de birbiriyle uyumlu. Bu sayede arkeologlar ve ejiptologlar, Mısır’ın kronolojik gelişimini formüle edebiliyorlar. Buna göre, Firavun Menes’le başlayan Hanedanlar Dönemi, alt evrelere ayrılıyor: Eski Krallık, 1. Ara Dönem, Orta Krallık, 2. Ara Dönem (Hiksoslar Devri) ve Yeni Krallık. Bugün okutulan tarih kitaplarında da bu kronolojik düzen aynen böyle. Süreç içindeki arkeolojik bulguların Manetho’yu ve Torino Papirüsü’nü doğrulaması sayesinde, Yeni Krallık ve sonrası, neredeyse bütünüyle tarihlenebilmiş durumda. Eski Krallık’ta, en fazla 150 yıl yanılma payıyla arkeologlar hanedan listesini ve Kralları sıralayabiliyorlar. Yani bu 2 belge, doğruluğu desteklenmiş veriler içeriyor.
Bütün sorun da aslında burada: Çünkü Manetho’nun listesi ve Torino Papirüsü, yalnızca hanedanlar dönemi Mısır’ını değil, ondan çok daha öncesini de kronolojik sıra içinde sunuyor. Yalnız burada yöneticiler, insanlar değil, Neterler.Normal insanlara göre çok daha uzun yaşayan, ülkeyi binlerce yıl yöneten, esrarengiz varlıklar. Ejiptoloji ve modern arkeoloji, bunun üzerine ne yapıyor? "Alt paragraflarını" tartışmasız biçimde kabul ettiği ve bulgularla doğrulanan bir tarihi yazıtın "üst paragraflarını" ya yok sayıyor, ya da "Bunlar mitoloji" deyip isin içinden çıkıyor. Neden? Çünkü hayranlıkla benimsediği alt paragraflarda "normal insan"lar krallık yapıyor; üstteyse, kim oldukları anlaşılamayan üstün yaratıklar. Böylece bilimsel ortodoksi, aynı belge üzerinde isine gelen bölümü "olgu" diye benimseyip dosyalarken, işine gelmeyen, anlayamadığı bölümleri "mitolojik" bulup ayıklıyor.
Mezopotamya’da aynı şeyle karsılaşıyoruz: Layard ve Wooley’in yaptığı araştırmalarda, son derece değerli ve ilgi çekici kil tabletler ele geçiyor. Bunlar, "Sümer Kral Listeleri" olarak adlandırılıyor. Aynı Mısır’da olduğu gibi, listenin en üst sırasında, yani normal krallardan önce, her biri neredeyse 10.000 yıl, 15.000 yıl yaşayan yöneticiler var. Bunlar, "Tufan’dan önce" uzun süre ülkeyi yönetmişler, sonra da yönetimi insanlara devretmişler. Babil metinleri, bu olayı "Krallık, gökten indiğinde" gibi bir deyişle açıklıyor. Bütün Mezopotamya’da aşağı yukarı aynı kült var. Bulunan belgeler, "en eski metin" olduğuna inanılan Tevrat’ın, Tufan başta olmak üzere bir sürü temayı Sümer ve Babil anlatılarından ödünç aldığını (ya da örtüştüğünü. Akhenaton notu.) ortaya koyarak Kilise’de ve dini çevrelerde buz gibi rüzgarlar esmesine neden oluyor.
Bu durumda Ortodoks arkeoloji, Mısır’da yaptığının aynısını yapıyor. Yani "Sümer Krallar Listesi"nin "normal insan ömrüne sahip" kralları doğru kabul ediliyor ve belgenin bu bölümü, "somut bulgu" sınıfına sokuluyor ama Tufan öncesi ülkeyi yönettiği anlatılan, 200.000 yıl hüküm sürmüş varlıklar ve onların sonrasında, yani "ara dönem"de insanlara yönetimin geçişini üstlenen ve denetleyen "Gözcü"ler, yine dinî kaygılardan ötürü "mantıksız" bulunarak "mitoloji" sınıfına sokuluyor. Yani aynı belgenin yine alt kısmı "tarihi gerçek", üst kısmı ise "masal"kabul ediliyor.
