Bir tek edebiyat terimi olarak değil günlük konuşmalarda da karşımıza çıkan ironi, pek çok kişi tarafından tam olarak ne ifade ettiği bilinmeden kullanılıyor.
Ortalıkta “ironi yapıyorum canım, çok ironik bir durum, ne ironi ama…” gibi sayısız cümle dolaşıyor. Söz konusu sözcüğü daha havalı olmak adına kullananlar da var.
Kısaca ironi; söylenenin tam tersinin kastedildiği ifadedir. Yani söylenen ya da yapılan eylem, ciddi görüntüsü altında karşıt söylenceyi veya eylemi, çelişki noktasına çekmeyi hedeflemektedir. Diğer bir ifadeyle ironi; mimik, jest ve tonlama ile söylemek istenen şeyin altını dolaylı yoldan çizer.
Öte yandan bir söz sanatı olan ironinin yerini bulabilmesi için karşınızda yeteri kadar zeki birinin olması gerekmektedir.
Aksi bir durumda, söylemiş olduğunuz şeyin tam tersini söylemek isterken karşınızdaki kişi tarafından tamamen yanlış anlaşılabilirsiniz.
Siz x kişisinin saçmaladığını ima ederken tam tersi anlaşıldınız. Bu söz üzerine yeniden ironi yapmak isterseniz “keşke diğerleri de sizin kadar anlayışlı olsalar” diyebilirsiniz. Ama karşınızdaki kişi olayı anlamayacağı için bir tek siz ironi yaptığınızın farkında olursunuz.
Tam da bu noktada konuyla ilgili olarak Sokrates’in diyalog yöntemine kısaca değinelim. Çünkü ünlü düşünürün diyalog yöntemi ironi ve maiotik olmak üzere iki aşamadan oluşmaktadır. Birinci olan ironide Sokrates, muhatap olduğu kişinin doğru sandığını düşündüğü bilgileriyle ilgili çeşitli sorular sorar ve yanıtlarının içindeki muhtemel yanlışlıkları ortaya çıkartır.
İkinci aşama olan maotikte ise ustaca sorduğu sorularla muhatabının zihninde doğuştan var olduğunu düşündüğü gizli bilgileri açığa çıkarmayı amaçlar.
Sözlü ironi; hepimizin bildiği ve günlük hayatta sıklıkla kullanılan söylenilen şeyin tersinin ima edilmesi durumudur. Alaycılıkla karıştırılsa da ikisinin arasında fark vardır. Diyelim ki yükseklik korkusu olan bir karakter hakkında okuyoruz.
Hikayede, erkek arkadaşı sıcak hava balonu yolculuğu için iki biletle ona sürpriz yapar. Kız da sürpriz karşısında “bu yolculuk için can atıyorum” diyerek ironi yapar.
Başka bir örnekte, bir yazar yeni kitabı üzerinde çalışmaktadır ve eser komedi türündedir. Günler yağmurlu ve kara bulutlar ile geçmektedir ve bu durum onun modunu düşürmektedir. Bir sabah uyandığında penceresini açar ve dışarıdaki kara bulutları görüp şöyle der: “Ne harika, yağmurlu bir gün daha!”
Seyirci, karakterlerin gerçekte ne olduğunu anlayıp anlamayacağı için beklediğinden, bu belirsizlik veya mizah yaratır.
Seyircilerin beklentilerini, umutlarını veya korkularını arttırır, ancak komedi etkisi için de kullanılabilir.
Örneğin William Shakespeare imzalı Macbeth’de, Macbeth Duncan’a sadık görünürken aslında onu öldürmeyi planlamaktadır. Duncan, Macbeth’in planlarından bihaberken seyirci ne olacağının farkındadır.
George Orwell’ın Hayvan Çiftliği de dramatik ironiyi kullanmaktadır. Kitap boyunca okuyucu, karakterlerin farkında olmadığı birçok önemli gerçeği bilir. Hayvanlar Boxer’ın hastaneye gönderildiğine inanırlarken okuyucu domuzların onu mezbahaya sattığını ve parayı viski almak için kullandıklarını bilmektedir.
Kısacası dramatik ironi hem komedi hem de trajedide güzel bir yere sahiptir.
Genellikle, bu örnekler bir tür çelişki ve belirli bir şok seviyesini içerir.
Frank Baum’un Muhteşem Oz Büyücüsü tam bir durumsal ironi örneğidir. Dorothy ve arkadaşları, ihtiyaç duydukları şeyi elde etmelerine yardımcı olmak için dış güçlerin peşindelerken her biri aslında ihtiyaç duyduğu şeye sahip olduğunu anlar.
Dorothy giydiği ayakkabının onu eve getirebileceğini öğrenir. Korkuluk baştan beri akıllı olduğunu keşfeder. Tinman sonunda iyi bir kalbi olduğunu fark eder. Korkak Aslan da son derece cesur görünmektedir.
Bu yöntem, öğretmen bilgisizlik rolü yaparken öğrencileri karşıt görüşler sunmaya teşvik eder. Bu şekilde öğrenciler, öğretmenlerinin görüşlerinden bağımsız olarak, kendi başlarına düşünmeyi ve çıkarım yapmayı öğrenirler.
Akademi dışında Sokratik ironi, başka bir kişinin cehaletini veya kusurlarını ortaya çıkarmak için aptalı oynamak olarak düşünülebilir.
Kozmik ironi bir tür talihsizliğe bağlanabilir. Bu ironi biçimi, kaderin veya şansın sonucudur ve sonuçlar, karakterlerin eylemlerinin bir sonucu değildir. Yani dışarıdan bir kuvvetin bu durumda rolü varmış gibi görünebilir.
Thomas Hardy’nin Kaybolan Masumiyet eserinde masum olmasına rağmen ana karakter, kontrolü dışında trajik koşullarda hayatı da dahil olmak üzere her şeyini kaybeder.
Örneğin; bir arkadaşınızın evine gittiniz ve davet edildiğiniz halde evin çok pis olduğunu gördünüz. İşte böyle bir durumda; “iyi ki de sürpriz yapmaya kalkışmamışım, yoksa senin pis olduğunu düşünürdüm” diyebilirsiniz. Veya “evin de bal dök yala dedirtecek kadar temiz” gibi cümlelerle ironi yapabilirsiniz.
Nasıl ironi yapılır sorusuna daha saysız farklı örnek verilebilir.
Misal; fazlasıyla küçük harflerle konuşan kişilere “biraz daha sessiz konuş, insanlar rahatsız olacak” diyebilirsiniz.
Veya arabasına bindiğiniz ve trafik kurallarına hiç uymadığını gördüğünüz arkadaşınıza “kendimi trafikte ilk kez bu kadar güvenli hissediyorum, şoförlüğün baya iyiymiş” gibi sözler edebilirsiniz.
İşin özü; anlatmak istediğiniz şeyin tam tersini söyleyerek ironi yapabilirsiniz.
Daha açık söylemek gerekirse sözün bayağılığına kaçmadan ciddi bir tutumla ama kişinin yüzünü güldürecek biçimde ifade edilmesidir.
Çoğunluk tarafından normal olduğu düşünülen şeylerin içindeki trajediye dikkat çekilir. İronide ise esas olan, edebiyatta anlatılmak istenenin alay olduğunu belli edecek şekilde tersini söylemektir.
Alıntı
Ortalıkta “ironi yapıyorum canım, çok ironik bir durum, ne ironi ama…” gibi sayısız cümle dolaşıyor. Söz konusu sözcüğü daha havalı olmak adına kullananlar da var.
İroni Ne Demek? Kısaca Bilgi
Yunanca kökenli sözcük “eironeía” kelimesinden gelmektedir. TDK tanımına baktığımızda “gülmece, söylenen sözün tersini kastederek kişiyle veya olayla alay etme” anlamlarını görüyoruz.Kısaca ironi; söylenenin tam tersinin kastedildiği ifadedir. Yani söylenen ya da yapılan eylem, ciddi görüntüsü altında karşıt söylenceyi veya eylemi, çelişki noktasına çekmeyi hedeflemektedir. Diğer bir ifadeyle ironi; mimik, jest ve tonlama ile söylemek istenen şeyin altını dolaylı yoldan çizer.
Öte yandan bir söz sanatı olan ironinin yerini bulabilmesi için karşınızda yeteri kadar zeki birinin olması gerekmektedir.
Aksi bir durumda, söylemiş olduğunuz şeyin tam tersini söylemek isterken karşınızdaki kişi tarafından tamamen yanlış anlaşılabilirsiniz.
Siz x kişisinin saçmaladığını ima ederken tam tersi anlaşıldınız. Bu söz üzerine yeniden ironi yapmak isterseniz “keşke diğerleri de sizin kadar anlayışlı olsalar” diyebilirsiniz. Ama karşınızdaki kişi olayı anlamayacağı için bir tek siz ironi yaptığınızın farkında olursunuz.
Tam da bu noktada konuyla ilgili olarak Sokrates’in diyalog yöntemine kısaca değinelim. Çünkü ünlü düşünürün diyalog yöntemi ironi ve maiotik olmak üzere iki aşamadan oluşmaktadır. Birinci olan ironide Sokrates, muhatap olduğu kişinin doğru sandığını düşündüğü bilgileriyle ilgili çeşitli sorular sorar ve yanıtlarının içindeki muhtemel yanlışlıkları ortaya çıkartır.
İkinci aşama olan maotikte ise ustaca sorduğu sorularla muhatabının zihninde doğuştan var olduğunu düşündüğü gizli bilgileri açığa çıkarmayı amaçlar.
Edebiyatta İroni
Edebiyat alanında temel olarak 3 farklı ironi çeşidi vardır. Bunlar; sözlü ironi, durum ironisi ve dramatik ironidir.Sözlü ironi; hepimizin bildiği ve günlük hayatta sıklıkla kullanılan söylenilen şeyin tersinin ima edilmesi durumudur. Alaycılıkla karıştırılsa da ikisinin arasında fark vardır. Diyelim ki yükseklik korkusu olan bir karakter hakkında okuyoruz.
Hikayede, erkek arkadaşı sıcak hava balonu yolculuğu için iki biletle ona sürpriz yapar. Kız da sürpriz karşısında “bu yolculuk için can atıyorum” diyerek ironi yapar.
Başka bir örnekte, bir yazar yeni kitabı üzerinde çalışmaktadır ve eser komedi türündedir. Günler yağmurlu ve kara bulutlar ile geçmektedir ve bu durum onun modunu düşürmektedir. Bir sabah uyandığında penceresini açar ve dışarıdaki kara bulutları görüp şöyle der: “Ne harika, yağmurlu bir gün daha!”
Seyirci, karakterlerin gerçekte ne olduğunu anlayıp anlamayacağı için beklediğinden, bu belirsizlik veya mizah yaratır.
Seyircilerin beklentilerini, umutlarını veya korkularını arttırır, ancak komedi etkisi için de kullanılabilir.
Örneğin William Shakespeare imzalı Macbeth’de, Macbeth Duncan’a sadık görünürken aslında onu öldürmeyi planlamaktadır. Duncan, Macbeth’in planlarından bihaberken seyirci ne olacağının farkındadır.
George Orwell’ın Hayvan Çiftliği de dramatik ironiyi kullanmaktadır. Kitap boyunca okuyucu, karakterlerin farkında olmadığı birçok önemli gerçeği bilir. Hayvanlar Boxer’ın hastaneye gönderildiğine inanırlarken okuyucu domuzların onu mezbahaya sattığını ve parayı viski almak için kullandıklarını bilmektedir.
Kısacası dramatik ironi hem komedi hem de trajedide güzel bir yere sahiptir.
Genellikle, bu örnekler bir tür çelişki ve belirli bir şok seviyesini içerir.
Frank Baum’un Muhteşem Oz Büyücüsü tam bir durumsal ironi örneğidir. Dorothy ve arkadaşları, ihtiyaç duydukları şeyi elde etmelerine yardımcı olmak için dış güçlerin peşindelerken her biri aslında ihtiyaç duyduğu şeye sahip olduğunu anlar.
Dorothy giydiği ayakkabının onu eve getirebileceğini öğrenir. Korkuluk baştan beri akıllı olduğunu keşfeder. Tinman sonunda iyi bir kalbi olduğunu fark eder. Korkak Aslan da son derece cesur görünmektedir.
Sokratik İroni ve Kozmik İroni
Dramatik, sözel ve durumsal ironi, edebiyat ve tiyatroda üç ana ironi türü olarak kabul edilir ancak günlük yaşamda bulunan diğer ironi türleri vardır. Sokratik ironi çoğunlukla akademi dünyasında bulunur; Sokratik öğretim yöntemi ile ilgilidir.Bu yöntem, öğretmen bilgisizlik rolü yaparken öğrencileri karşıt görüşler sunmaya teşvik eder. Bu şekilde öğrenciler, öğretmenlerinin görüşlerinden bağımsız olarak, kendi başlarına düşünmeyi ve çıkarım yapmayı öğrenirler.
Akademi dışında Sokratik ironi, başka bir kişinin cehaletini veya kusurlarını ortaya çıkarmak için aptalı oynamak olarak düşünülebilir.
Kozmik ironi bir tür talihsizliğe bağlanabilir. Bu ironi biçimi, kaderin veya şansın sonucudur ve sonuçlar, karakterlerin eylemlerinin bir sonucu değildir. Yani dışarıdan bir kuvvetin bu durumda rolü varmış gibi görünebilir.
Thomas Hardy’nin Kaybolan Masumiyet eserinde masum olmasına rağmen ana karakter, kontrolü dışında trajik koşullarda hayatı da dahil olmak üzere her şeyini kaybeder.
İroni Nasıl Yapılır?
Aslına bakarsanız, ironi yapmak için karşılaştığınız duruma uygun bir şeyler söylemeniz ve muhatabınızı açıkça iğnelemek istemeniz gerekmektedir. Tabi bu sözel ironide geçerlidir.Örneğin; bir arkadaşınızın evine gittiniz ve davet edildiğiniz halde evin çok pis olduğunu gördünüz. İşte böyle bir durumda; “iyi ki de sürpriz yapmaya kalkışmamışım, yoksa senin pis olduğunu düşünürdüm” diyebilirsiniz. Veya “evin de bal dök yala dedirtecek kadar temiz” gibi cümlelerle ironi yapabilirsiniz.
Nasıl ironi yapılır sorusuna daha saysız farklı örnek verilebilir.
Misal; fazlasıyla küçük harflerle konuşan kişilere “biraz daha sessiz konuş, insanlar rahatsız olacak” diyebilirsiniz.
Veya arabasına bindiğiniz ve trafik kurallarına hiç uymadığını gördüğünüz arkadaşınıza “kendimi trafikte ilk kez bu kadar güvenli hissediyorum, şoförlüğün baya iyiymiş” gibi sözler edebilirsiniz.
İşin özü; anlatmak istediğiniz şeyin tam tersini söyleyerek ironi yapabilirsiniz.
İroni Örnekleri
Yukarıda bahsettik ancak birkaç örnekle daha ironiyi pekiştirelim. İşte ironi ne demek, nasıl yapılır sorularının yanıtlarını merak edenler için örnek ironi cümleleri:- Yüksek sesli konuşan kişiye: “Henüz kulaklarımın zarı patlamadı, biraz daha bağırabilirsen…”
- Kötü bir futbolcu hakkında: “Vay be, adeta bir Metin Oktay.”
- Başarısız bir yazar hakkında: “Tabii tabii çok başarılı, en az Tolstoy kadar iyi kurgulanmış hikayeleri var!”
- Öğretmen, tembel öğrencisine: “Sorumluluklarının bilincinde olduğun için sözlüye seninle başlamak istiyorum.”
- Anne söz dinlemeyen yaramaz çocuğuna: “Her zamanki gibi çok usluydun.”
- Yönetici, mesaiye geç kalan çalışanına: “Bravo, her zamanki gibi işe vaktinden önce geldin.”
- Genç kadın, onu bekleten erkek arkadaşına: “Ne kadar da dakiksin!”
- Sanıyorum ki bu kadar ironik cümleden sonra ironinin nasıl yapılacağını anlamışsınızdır. Dilerseniz, son olarak kısaca humor ile ironi arasındaki farklardan bahsedelim.
Humor Nedir? İroni Arasındaki Fark!
Humor ile ironi sık sık birbirinin yerine kullanılsa da bu iki kelime farklı şeyler ifade ederler. Humor ince alay olarak tanımlanırken ironiye kıyasla daha çok bir kavramı, durumu ya da ruh halini belirtmek için kullanılır.Daha açık söylemek gerekirse sözün bayağılığına kaçmadan ciddi bir tutumla ama kişinin yüzünü güldürecek biçimde ifade edilmesidir.
Çoğunluk tarafından normal olduğu düşünülen şeylerin içindeki trajediye dikkat çekilir. İronide ise esas olan, edebiyatta anlatılmak istenenin alay olduğunu belli edecek şekilde tersini söylemektir.
Alıntı
