Ses Değişikliği Görülen Bazı Kelimelerin Yazımı
Ünlü daralması görülen Türkçe kelimeler:
söyle-yor→söylüyor,
anla-yor→anlıyor,
yaşa-yor→yaşıyor,
de-yor→diyor
de-e→diye
de-en→diyen,
de-e-lim→diyelim,
ye-en→yiyen,
ye-ince→yiyince,
ye-ecek→yiyecek,
kork-ma-yor→korkmuyor,
gel-me-yor→gelmiyor...
Birden çok heceli olan kelimelerde de sadece söyleyişte daralma vardır, atlayarak (→atlıyarak), başlayan (→başlıyan), yaşayacak (─yaşıyacak),
atlamayalım (─atlamıyalım), gelmeyen (─gelmiyen), gizleyeli (─gizliyeli)...
Ünlü düşmesi olan kelimeler:
ağız→ağzı, burun→burnu, koyun (bağır, döş)→koynuna, alın→alnı,
oğul→oğlu, gönül→gönlüm, beniz,→benzi, ömür→ömrüm, cürüm→cürmü,
hüküm→hükmü, fikir→fikri...
ileri-le-mek→ilerlemek, koku-la-mak→koklamak,
kavuş-ak→kavşak, uyu→uyku, devir-→devril-...
nerede→nerde, burada→burda, şurada→şurda...
kayıp→kaybolmak, emir→emretmek, keşif→keşfetmek, sabır→sabretmek...
gönülden gönüle, ağıza, buruna, babadan oğula örneklerindeki gibi ekte geniş ünlü varsa hece düşmesi olmayabilir.
oyunu, koyunu vb. hece düşmesi olmayan kelimelerdir.
Özel isimlerde hâliyle- hece düşmesi olmaz:
Gönüle, Ömürü...
Ünsüz türemesi görülen kelimeler:
aff→af→affetmek, affı
hiss→his→hissetmek, hissi
zann→zan→zannetmek ,zannı
redd→ret→reddetmek, reddi
şıkk→şık→şıkkı,
zemm→zem→zemmetmek,
hall→hal→halli, halletmek...
fiat→fiyat, faide→fayda, zaif→zayıf,
repertuar→repertuvar, lâboratuar→lâboratuvar,
konservatuar→konservatuvar, tual→tuval, tualet→tuvalet...
Bu kelimelere benzeyip de ünsüz türemesi görülmeyen kelimeler:
Duayen, fail, faiz, fuar, fuaye, kuaför, lâik, puan, suare...
Ünsüz düşmesi görülen kelimeler:
Türkçede ikiz ünsüz bulunmaz. Bu yüzden Arapçadan dilimize geçmiş olan ve sonunda ikiz ünsüz bulunduran kelimeler yalın durumunda kullanıldığında ünsüzlerden biri düşer.
hakk→hak, redd→ret, hiss→his, zann→zan, zemm→zem, hall→hal, şıkk→şık, afv→af...
Alıntı kelimelerden ft, st ünsüz çiftleriyle bitenlerin bir kısmında t sesi söyleyişte düşme eğilimi gösterse de yazıda korunur.
çift, rast, serbest...
Farsça hane kelimesiyle yapılan birleşik kelimelerde ha hecesi korunmalıdır.
Hastahane, pastahane, postahane, muayenehane, yazıhane, sarphane, dökümhane, yatakhane, yemekhane, dershane, eczahane...
Fransızcadan dilimize girmiş olan sürpriz kelimesindeki r, yazıda da konuşmada da korunur.
n→m değişimi görülen kelimeler:
Türkçe veya yabancı kelimelerde bden önce gelen n sesi mye dönüşebilmektedir.
saklanbaç→saklambaç, dolanbaç→dolambaç, anbar→ambar, canbaz→cambaz, anber→amber, çeharşenbe→çarşamba, pencşenbe→perşembe, çenber→çember, sünbül→sümbül, penbe→pembe, tenbel→tembel, menba→memba...
İstanbul, Safranbolu, Zeytinburnu, düzenbaz, sonbahar, bin bir, binbaşı, onbaşı gibi kelimelerde söyleyişte mye doğru bir kayma olmasına rağmen yazda yine n olarak korunur.
i→ı dönüşümü görülen bazı Arapça kelimeler. Bunlarda k sesi daima kalın okunur.
inkılâp, inkıyat...
b→p değişmesine uğratılan Arapça kelimeler:
sden sonra gelen b, pye dönüşür.
nispet, ispat, kispet, müspet, naspetmek, tespit, tespih...
sden sonra gelmeyen bler ise olduğu gibi kalır.
Makbul, ikbal, tatbik, teşbih...
c→ç değişmesi görülen ve görülmeyen Arapça kelimeler:
eçhel, içtihat, içtimaî, meçhul...
mescit, tescil, teşci...
d→t değişmesi görülen yabancı kelimeler
Farsça -dar soneki bulunduran kelimelerde d, tye dönüşür.
emektar, minnettar, silâhtar, taraftar...
Bazı Arapça kelimeler:
metfun, methal, methiye, tetkik...
Bazı Arapça kelimelerde d korunmuştur:
takdim, takdir (taktir farklı anlamdadır), takdis, tasdik, tekdir...
din kelimesiyle kurulmuş Arapça isimler:
Seyfettin, Necmettin, Hayrettin...
abd kelimesiyle kurulmuş olan ve ulu veya ülü kullanılan Arapça isimler:
Abdullah, Abdurrahman...
Abdülkadir, Abdülkerim, Abdülaziz, Abdülhamit, Abdüsselâm...
Ünlü daralması görülen Türkçe kelimeler:
söyle-yor→söylüyor,
anla-yor→anlıyor,
yaşa-yor→yaşıyor,
de-yor→diyor
de-e→diye
de-en→diyen,
de-e-lim→diyelim,
ye-en→yiyen,
ye-ince→yiyince,
ye-ecek→yiyecek,
kork-ma-yor→korkmuyor,
gel-me-yor→gelmiyor...
Birden çok heceli olan kelimelerde de sadece söyleyişte daralma vardır, atlayarak (→atlıyarak), başlayan (→başlıyan), yaşayacak (─yaşıyacak),
atlamayalım (─atlamıyalım), gelmeyen (─gelmiyen), gizleyeli (─gizliyeli)...
Ünlü düşmesi olan kelimeler:
ağız→ağzı, burun→burnu, koyun (bağır, döş)→koynuna, alın→alnı,
oğul→oğlu, gönül→gönlüm, beniz,→benzi, ömür→ömrüm, cürüm→cürmü,
hüküm→hükmü, fikir→fikri...
ileri-le-mek→ilerlemek, koku-la-mak→koklamak,
kavuş-ak→kavşak, uyu→uyku, devir-→devril-...
nerede→nerde, burada→burda, şurada→şurda...
kayıp→kaybolmak, emir→emretmek, keşif→keşfetmek, sabır→sabretmek...
gönülden gönüle, ağıza, buruna, babadan oğula örneklerindeki gibi ekte geniş ünlü varsa hece düşmesi olmayabilir.
oyunu, koyunu vb. hece düşmesi olmayan kelimelerdir.
Özel isimlerde hâliyle- hece düşmesi olmaz:
Gönüle, Ömürü...
Ünsüz türemesi görülen kelimeler:
aff→af→affetmek, affı
hiss→his→hissetmek, hissi
zann→zan→zannetmek ,zannı
redd→ret→reddetmek, reddi
şıkk→şık→şıkkı,
zemm→zem→zemmetmek,
hall→hal→halli, halletmek...
fiat→fiyat, faide→fayda, zaif→zayıf,
repertuar→repertuvar, lâboratuar→lâboratuvar,
konservatuar→konservatuvar, tual→tuval, tualet→tuvalet...
Bu kelimelere benzeyip de ünsüz türemesi görülmeyen kelimeler:
Duayen, fail, faiz, fuar, fuaye, kuaför, lâik, puan, suare...
Ünsüz düşmesi görülen kelimeler:
Türkçede ikiz ünsüz bulunmaz. Bu yüzden Arapçadan dilimize geçmiş olan ve sonunda ikiz ünsüz bulunduran kelimeler yalın durumunda kullanıldığında ünsüzlerden biri düşer.
hakk→hak, redd→ret, hiss→his, zann→zan, zemm→zem, hall→hal, şıkk→şık, afv→af...
Alıntı kelimelerden ft, st ünsüz çiftleriyle bitenlerin bir kısmında t sesi söyleyişte düşme eğilimi gösterse de yazıda korunur.
çift, rast, serbest...
Farsça hane kelimesiyle yapılan birleşik kelimelerde ha hecesi korunmalıdır.
Hastahane, pastahane, postahane, muayenehane, yazıhane, sarphane, dökümhane, yatakhane, yemekhane, dershane, eczahane...
Fransızcadan dilimize girmiş olan sürpriz kelimesindeki r, yazıda da konuşmada da korunur.
n→m değişimi görülen kelimeler:
Türkçe veya yabancı kelimelerde bden önce gelen n sesi mye dönüşebilmektedir.
saklanbaç→saklambaç, dolanbaç→dolambaç, anbar→ambar, canbaz→cambaz, anber→amber, çeharşenbe→çarşamba, pencşenbe→perşembe, çenber→çember, sünbül→sümbül, penbe→pembe, tenbel→tembel, menba→memba...
İstanbul, Safranbolu, Zeytinburnu, düzenbaz, sonbahar, bin bir, binbaşı, onbaşı gibi kelimelerde söyleyişte mye doğru bir kayma olmasına rağmen yazda yine n olarak korunur.
i→ı dönüşümü görülen bazı Arapça kelimeler. Bunlarda k sesi daima kalın okunur.
inkılâp, inkıyat...
b→p değişmesine uğratılan Arapça kelimeler:
sden sonra gelen b, pye dönüşür.
nispet, ispat, kispet, müspet, naspetmek, tespit, tespih...
sden sonra gelmeyen bler ise olduğu gibi kalır.
Makbul, ikbal, tatbik, teşbih...
c→ç değişmesi görülen ve görülmeyen Arapça kelimeler:
eçhel, içtihat, içtimaî, meçhul...
mescit, tescil, teşci...
d→t değişmesi görülen yabancı kelimeler
Farsça -dar soneki bulunduran kelimelerde d, tye dönüşür.
emektar, minnettar, silâhtar, taraftar...
Bazı Arapça kelimeler:
metfun, methal, methiye, tetkik...
Bazı Arapça kelimelerde d korunmuştur:
takdim, takdir (taktir farklı anlamdadır), takdis, tasdik, tekdir...
din kelimesiyle kurulmuş Arapça isimler:
Seyfettin, Necmettin, Hayrettin...
abd kelimesiyle kurulmuş olan ve ulu veya ülü kullanılan Arapça isimler:
Abdullah, Abdurrahman...
Abdülkadir, Abdülkerim, Abdülaziz, Abdülhamit, Abdüsselâm...
