Sokrates’in doğurtma yöntemi
Sokrates bilginin insanda doğuştan olduğunu, bunların hatırlanmasıyla bilginin elde
edileceğini söylüyordu. Bu doğuştan olan bilgiyi ortaya çıkarabilmek için özel bir çalışma gerekir ki, bu Sokrates’in yöntemini oluşturur.
Onun yöntemi iki bölümden meydana gelmektedir.
1- İronie (alay)
2- Maieutique (doğurtma).
1- Alay (ironie) bölümü: Sokrates karşısındaki insanların yanlışlarını düzeltmek ve arkasından doğruları göstermek istiyordu. Bunun için de karşılıklı konuşma diyalog yolunu seçmişti. Karşılıklı konuşma esnasında karşısındakine "hiç bir şey bilmediğini" söylüyor ve
onun fikirlerini söylettiriyordu. Daha sonra bu düşüncelerin yanlışlarını ortaya koyuyordu.
Karşısındakinin yanlışlarını bir bir açıklıyor onunla adeta alay ediyordu. Bu sebeple onun bu
ünlü "alaycılığı" yönteminin olumsuz yıkıcı yanı kabul edilmiştir.
2- Doğurtma; maieutique (Fr.), maieutic (İng.), maieutik (Alm.), tevlid (Arapça),
istiladiye(Osm.): Bu aşamada karşısındakinin sağlam zannettiği bilgilerini sarstığını görünce
Sokrates soru-cevap tekniği ile konuşmaya devam ederek doğruları kendisine bulduruyordu.
Yani, konuştuğu kimsede doğruyu meydana çıkarmağa girişiyor, onun zihninde saklı
olan bilgileri doğurtmaya uğraşıyordu. Bu sanatına da, annesinin ebeliğine benzeterek
maieutique (doğurtma, doğurtuculuk, doğum yardımcılığı, ebelik) adını veriyordu.
Sokratik yöntemin uygulanışı
Sokrates’in yönteminin çok açık bir örneği olan Menon diyalogundan seçilmiş
aşağıdaki parçada O, bir köleye hiç bilmediği geometri problemini bulduruyor.
Bu yöntemde uygulanan basamakları şöyle sıralayabiliriz:
1-Sokrates burada, kendisine güvenmediğini ve hiçbir şey bilmediğini söyleyerek
konuşmaya başlıyor.
2- Öğrenmenin bir hatırlama olduğunu söylüyor.
3- Köleye bildiklerinden hareketle adım adım yeni bilgiler veriyor.
4- Ona önce anlatıyor, ardından "değil mi?", "olur mu?", "olmaz mı?", "bulunur
mu?", "etmez mi?" gibi sorular soruyor.
5- Köle bu sorulara kısa cevaplar veriyor.
6- Böylece köle bir geometri problemini çözmüş oluyor.
7- Bütün bu bilgilerin, kölenin kendisinde olduğunu, onun sadece bu bilgileri
doğurttuğunu söylüyor.
8- Başka bir konuya geçiyor.
Sokrates'in uyguladığı yöntemi başka bir örnek üzerinde tekrar görelim. Eflatun'un
Diyaloglarından Gorgias'da retorik (güzel konuşma, söylev, hatiplik) konusu açıklanmaktadır.
Sokrates burada doğurtma yöntemi ile Sofistlerin yanlışlarını ortaya koymaktadır.
Bu diyalogda Sokrates yöntemini şöyle uyguluyor:
1- Önce karşılıklı konuşmaya karar veriyorlar.
2- Sokrates sorular yöneltiyor.
3- Karşısındakinden kısa cevaplar istiyor.
4- Cevaplar "evet, hayır, öyle, doğru" şeklinde oluyor.
5- Böylece adım adım kendi fikirlerini karşısındakine kabul ettiriyor.
6- Karşısındaki insanın da aynı fikirleri savunduğunu söyleyerek yanlışları ve
çelişkileri ortaya koyuyor. (ironie).
7- Tartışmacının konuşmayı bitirmemesi için tekrar konuya çekiyor. Başka bir
konuyu tartışmaya başlıyorlar.
Bu örneklerde de görüldüğü gibi Sokrates’in yöntemini şöyle tanımlayabiliriz.
"Önceden özenle düzenlenmiş sorularla karşısındakinin zihninde saklı olan doğruları açığa
çıkarma, böylelikle ona gerçeği buldurma temeline dayanan yöntemdir."
Bu yöntem bir tümevarım yöntemidir.
Bu yöntemde daima kolaydan zora, özelden genele, tikelden tümele, olaylardan sonuca giderek gerçeğe ulaşılır. Sokratik yöntemde; kendisi, hiç bir şey bilmiyormuş gibi görünerek, karşısındakini konuşturarak ustalıkla gerçeği buldurma söz konusudur.
Sokratik yöntemin birinci basamağı olan “ironi" "alay" basamağında temel amaç, bir
konuyu (tanım, sorun) karşısındakine tartışma yoluyla kabullendirmektir. Bunun için de
tartışmacıya, önce hiçbir şey bilmediğine inandırma, sonra onun kendi söylediklerindeki
çelişkileri ortaya koyarak fikirlerinden vazgeçirme söz konusudur. Bundan sonra tartışmacıya
doğru bilgiye ulaşabileceği duygusu verilir. Genellikle Sokrates yönteminin bu basamağı
yanlış anlaşılmakta ve buna ironi (alay) basamağı denilmektedir. Halbuki Sokrates'in amacı,
karşısındaki insanın fikirlerinin yanlış olduğunu ortaya koyduktan sonra onun gerçeği
bulması için motive olmasını sağlamaktır. ironi genellikle cynicism, sarcasm rölativizm ve nihilizmile karıştırılmaktadır.
Halbuki bu basamakta Sokrates kendi fikirlerinin yanlışlığını anlayan kişinin konuşmaya devam etmesi için onu teşvik etmekte, adeta tartışmayı kızıştırmaktadır. Daha sonra ise, uygun, sistemli sorularla tartışmacının bilmediği, fakat tartışmayı yapanın bildiği doğrular adım adım buldurulmaya çalışılmaktadır. Yöntemin bu ikinci basamağına maieutique -doğurtma- adı verilir. Bu basamakta kişinin bildiklerinden hareketle yeni bilgiler kendisine buldurulur.
