Ayaklanmaları incelemek netameli bir konudur. Ama hoşa gitmese de bu ülkenin tarihinde yaşanmış ve devletin ve toplumun geleceğinde hiç şüphesiz çok olumsuz etkiler yaratmış bir konudur. İsyanın haklı bir nedeni olamaz.
Aslında isyanın pek çok sebebi olmakla beraber özünde bir insan veya insan topluluğunun kurulu devlet nizamına baş kaldırmasının bedeli ağırdır. İnsanlar bunun riskini göze alarak devlete karşı geliyorlarsa bununda bir sosyolojik sebebi vardır. Bunların en başında, ekonomik ve sosyal temellere dayanan isyanların sonucu terördür.
İsyan olaylarının arkasında mutlaka dış güçlerin etki ve desteği vardır. Bu desteği sağlayan dış ve iç etkenlerin çıkarları ile isyancı grubun çıkarları örtüştüğü için isyan hadisesi meydana gelir, taban bulur ve toplumda ses getirir. Aksi takdirde olay bir basit kanunsuz ve adi zabıta olayı haline dönüşür.
Ayaklanma insanın aslında doğuştan yatkın olduğu bir olaydır.Bireylerin içinde yaşadığı toplumsal olaylar ekonomik, ideolojik, dinsel ve sosyal farklılıklar bu gibi isyanların sebepleri olabilir.
Devlet sistemi bunları ortadan kaldırabildiği oranda isyan olayı ile karşılaşmaz.
Osmanlı İmparatorluğunun karşılaştığı 43 ayaklanmanın en önemlisi Celali İsyanlarıdır. Bu bir seri devam eden devletin adaletsizliğine, keyfiliğine ve merkezi otoritenin zayıflamasından doğan boşluğun doldurulmasına yönelik hem hanedana ve hem de çevresindeki kitlelere veya bir tarikatın kendisini kabul ettirmeye yönelik çabası olarak düşünülebilir.
Bu isyanlar şunlardır:
Ayaklanmalar ve Tarihleri
1. İzmir Oğlu Cüneyt Bey ayaklanması / 1414
Türk İstikal Harbi sırasında meydana gelen ayaklanmalar
İstiklal harbinde karşılaştığımız isyanların ortak özelliği, vatanı koruyacak bir ordunun olmamasını fırsat bilen iç ve dış destekli çıkar gruplarının, Padişah zaafından istifade etmesidir. Propaganda bu isyanların çıkmasında etkili olmuştur.Ülke üzerinde emelleri olan dış güçlerden Yunanlılar ve İngilizlerin destek ve teşvikleri etkilidir.
Bu isyanlar şunlardır:
Cumhuriyet Döneminde meydana gelen ayaklanmalar
Cumhuriyetin ilanından sonra karşılaştığımız isyanların özelliği ise; kurulmuş olan Türkiye Cumhuriyeti Devletini zaafa uğratmak, özellikle “Kürt” ayrılıkçı hareketlerinin artmasıdır. Türkler ile Kürtlerin kardeş kavimler olduğunu ve Orta Asya’dan bu topraklara birlikte gelip yurt edindiklerini söylesek de bunu büyük bir yanılgı ve ideolojik saplantı içinde olan Kürt militanlarına kabul ettirmek mümkün değildir. Kürt isyanlarının ortak özelliği daima Yunan ile işbirliği halinde olması ve Yunan çıkarlarını destekleyip kolaylaştıracak hadiselerde bu isyanlarla karşılaştığımızı görüyoruz.
Cumhuriyetin ilanından sonra karşılaştığımız isyanlar şunlardır:
İsyanlarla uğraşacak meşru otorite Devlettir. Devletin biçimi ve niteliği, kurulurken kabul edilen bazı kuruluş ilkeleri ile tescil edilmiştir. Bunlar Türkiye Cumhuriyeti için şunlardır:
Siyasi Nitelikli İsyanlar
1- Şeyh Bedreddin İsyanı
Çelebi Mehmed döneminde çıkmış olan, dini ve siyasi bir isyandır. Şeyh Bedreddin; kendine ait bir devlet kurmak istemiştir. Fakat isyan bastırıldı.
2. Düzmece Mustafa
Ankara savaşında Yıldırım Beyazıd’ın yenilmesi üzerine, oğlu Mustafa Timur tarafından Semerkand’a götürülmüştü. Daha sonra Anadoluya gelerek isyan çıkardı. Çelebi Mehmet tarafından yenilince Bizans’a sığındı
3. Mustafa Çelebi İsyanı
ll. Murad’ın kardeşidir. Yapılan savaşı kaybederek öldürüldü.
4. Şehzade Cem Olayı
ll. Beyazıd’ın kardeşidir. ll. Beyazıd’a karşı yapılan savaşı kaybederek Sen-Jan şövalyelerine sığınmış, oradan Papa’ya gönderilmiştir. Bu olay Osmanlı Devletinin batıdaki fetihlerinin durmasına ve ll. Beyazıd’ın Şehzade Cem’i desteklediklerinden Memluklarla savaşmasına neden olmuştur.
5. Ahmet Paşa İsyanı
Kanuni döneminde Mısır’a vali olarak atanmıştır. burada isyan etti. Bu isyan bastırıldı.
6. Canberdi Gazali İsyanı
Memlük beylerinden olup, Yavuz döneminde Şam valiliğine atanmış, Kanuni’nin tahta geçmesinden yararlanarak isyan etti. Memlük devletini yeniden kurmak istemiştir.
7. Şehsuvaroğlu Ali Bey
Dulkadiroğulları beylerinden olup, Kanuni döneminde isayan etti.
8. Yeniçeri İsyanları (İstanbul İsyanları)
Duraklama döneminde Yeniçerilerin çıkardığı bir isyandır. Bunlar;
a) lll. Murat döneminde (1589) Yeniçerilerin isyan ederek defterdar ve beylerbeyini öldürmelerini 1622’de ll. Osman (genç) Yeniçerilerce öldürmeleri. Osmanlı Devletinde Padişah’ın şahsına yönelik ilk isyandır.
c) 1632’de lV. Murat döneminde yeniçerilerin isyan ederek Vezir-i Azam’ı öldürmeleri
d) Çınar Olayı (Vaka-i Vakvakiye) 1656’da lV. Mehmet döneminde Yeniçeriler isyan ederek 30 saray görevlisini öldürmeleri
e) 1687’de Yeniçeriler isyan ederek lV. Mehmed’i tahtan indirip yerine ll. Süleyman’ı geçirmeleri
9. Eyalet İsyanları
Duraklama döneminde Osmanlı eyaletlerinde ortaya çıkan isyanlardır. En ünlüleri; Abhaza Hasan Paşa isyanıdır.
10. Patrona Halil İsyanı (1730)
Lale devrine karşı yapıldı. Lale devri bu isyan ile son buldu. lll. Ahmet öldürüldü.
11. Kabakçı Mustafa İsyanı (1807)
lll. Selim’in yapmış olduğu yeniliklere karşı olmuştur. lll. Selim öldürülmüş ve Nizam’ı Cedid ordusu dağıtılmıştır.
12. Alemdar Mustafa Vakası
lll. Selim’i yeniden tahta çıkarmak amacı ile ordusu ile birlikte İstanbul’a geldi. lll. Selim’in öldürülmüş olduğunu görünce ll. Mahmud’u sultan yaptı.
13. Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı (1833)
(Mısır İsyanı)
ll. Mahmut döneminde Mısır valisi olan Mehmet Ali Paşa, Mora valiliği yerine Suriye ve Akka valiliğini istemesi ve bu isteğinin yerine getirilmemesi üzerine isyan etti.
Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Adana’da Osmanlı ordusunu yenmesi üzene Osmanlı Devleti Rusya’dan yardım istedi. Rusya’nın İstanbul’a gelemsi üzerine İngiltere ve Fransa Osmanlı Devletinin Rusya’nın etkisine girmemesi için Osmanlı Devleti ile Kavalalı Mehmet Ali Paşa arasında Kütahya antlaşmasının imzalanmasını sağladılar. (1833) Bu antlaşmadan memnun olmayan Osmanlı Devleti Rusya ile Hünkar İskelesi Antlaşmasını imzaladı (1833) . Rusya’nın İstanbul’a gelmesi Boğazlar ve Mısır sorununu uluslararası bir mesele haline getirdi.
İngiltere ve Fransa’nın araya girmesi ile bu sorun Rusya’ya bırakılmadan çözüldü. Bu amaçla 1840 Londra konferansı düzenlenerek Mısır sorunu çözüldü. 1841 Londra Konferansı ile de Boğazlar sorunu çözüldü.
Bu olay, Osmanlı Devletinin bir valisine dahi söz geçiremediğinin anlaşılmasına yol açtı.
14. 31 Mart Vakası
Hem dini ve hem de siyasi nitelikli bir isyandır. Osmanlı Devletinde rejim karşıtı ilk isyandır. ll. Abdülhamit döneminde gerçekleşti. Meşrutiyete karşı yapıldı. Hareket ordusu tarafından bastırıldı.
Aslında isyanın pek çok sebebi olmakla beraber özünde bir insan veya insan topluluğunun kurulu devlet nizamına baş kaldırmasının bedeli ağırdır. İnsanlar bunun riskini göze alarak devlete karşı geliyorlarsa bununda bir sosyolojik sebebi vardır. Bunların en başında, ekonomik ve sosyal temellere dayanan isyanların sonucu terördür.
İsyan olaylarının arkasında mutlaka dış güçlerin etki ve desteği vardır. Bu desteği sağlayan dış ve iç etkenlerin çıkarları ile isyancı grubun çıkarları örtüştüğü için isyan hadisesi meydana gelir, taban bulur ve toplumda ses getirir. Aksi takdirde olay bir basit kanunsuz ve adi zabıta olayı haline dönüşür.
Ayaklanma insanın aslında doğuştan yatkın olduğu bir olaydır.Bireylerin içinde yaşadığı toplumsal olaylar ekonomik, ideolojik, dinsel ve sosyal farklılıklar bu gibi isyanların sebepleri olabilir.
Devlet sistemi bunları ortadan kaldırabildiği oranda isyan olayı ile karşılaşmaz.
Osmanlı İmparatorluğunun karşılaştığı 43 ayaklanmanın en önemlisi Celali İsyanlarıdır. Bu bir seri devam eden devletin adaletsizliğine, keyfiliğine ve merkezi otoritenin zayıflamasından doğan boşluğun doldurulmasına yönelik hem hanedana ve hem de çevresindeki kitlelere veya bir tarikatın kendisini kabul ettirmeye yönelik çabası olarak düşünülebilir.
Bu isyanlar şunlardır:
Ayaklanmalar ve Tarihleri
1. İzmir Oğlu Cüneyt Bey ayaklanması / 1414
- Anadolu’da Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal ayaklanması / 1420
- Rumeli’de Şeyh Bedrettin ayaklanması / 1420
- Küçük Mustafa ayaklanması / 1423
- Candaroğlu İsfendiyar Bey ayaklanması / 1424
- Karamanoğulları ayaklanması / 1444
- Şahkulu ayaklanması / 1511
- Mısırda Hain Ahmet ayaklanması / 1524
- İstanbul’da Yeniçeri ayaklanması / 1525
- Celali ayaklanması / 1500-1609
- Genç Osman’a karşı Yeniçeri, Sipahi ayaklanması / 1622
- Anadolu’da Abaza Paşa ayaklanması / 1622
- Balıkesir bölgesinde Cennetoğlu ayaklanması 1624
- Tokat bölgesinde Hüsrev Paşa ayaklanması / 1632
- İstanbul’da zorbaların saray baskını / 1632
- Balıkesir bölgesinde İlyas Paşa ayaklanması / 1632
- Lübnan bölgesinde Dürzi emiri Manoğlu / 1635
- Sivas bölgesinde Vardar Ali Paşa ayaklanması / 1648
- Sultanahmet olayı ve Sipahi ayaklanması / 1648
- Anadolu’da Haydaroğlu Mehmet bey ayaklanması / 1649
- Gürcü Nebi ayaklanması / 1649
- Yeniçeri, Sipahi ayaklanması (Vak’a-i Vakvakıyye) / 1656
- Halep Valisi Abaza Hasan Paşa ayaklanması / 1658
- Eflak ayaklanması / 1659
- Edirne Olayı ve Ordunun İstanbul üzerine yürümesi / 1703
- Patrona Halil ayaklanması / 1730
- İstanbul’da bulunan Arnavutların ayaklanması / 1731
- Rumeli’de Pazvantoğlu ayaklanması / 1797
- Sırbistan ayaklanması / 1806
- Kabakçı Mustafa Paşa ayaklanması / 1807
- Alemdar Olayı (Yeniçeri ayaklanması) / 1808
- Mora ayaklanması 1808
- Tepedelenli Ali Paşa ayaklanması (Yanya ayaklanması) / 1821-1822
- Sakız Adası ayaklanması / 1822
- Mısır’da Mehmet Ali Paşa ayaklanması / 1832
- Epir ve Taselya ayaklanmaları / 1854
- Girit ayaklanması / 1866
- Hersek ayaklanması / 1875
- Bulgar ayaklanması / 1876
- Makedonya ayaklanması / 1902
- Adana olayı (Ermeni ayaklanması) / 1909
- Otuzbir Mart vakası-Harekat Ordusunun İstanbul’a yürüyüşü / 1909
- Arnavutluk ayaklanması / 1910
Türk İstikal Harbi sırasında meydana gelen ayaklanmalar
İstiklal harbinde karşılaştığımız isyanların ortak özelliği, vatanı koruyacak bir ordunun olmamasını fırsat bilen iç ve dış destekli çıkar gruplarının, Padişah zaafından istifade etmesidir. Propaganda bu isyanların çıkmasında etkili olmuştur.Ülke üzerinde emelleri olan dış güçlerden Yunanlılar ve İngilizlerin destek ve teşvikleri etkilidir.
Bu isyanlar şunlardır:
- Ali Batı ayaklanması / 11 Mayıs-18 Ağustos 1919
- Ali Galip Olayı / 20 Ağustos-15 Eylül 1919
- Birinci Bozkır ayaklanması / 29 Eylül-4 Ekim 1919
- İkinci Bozkır ayaklanması / 20 Ekim-4 Kasım 1919
- Kızıl kuyu olayı - Apa çarpışması - Dinek çarpışması
- Şeyh Eşref ayaklanması / 26 Ekim-24 Aralık 1919
- Ahmet Anzavur ayaklanması / 16 Şubat-16 Nisan 1920
- Birinci Düzce ayaklanması / 19 Nisan-31 Mayıs 1920
- İkinci Düzce ayaklanması / 19 Temmuz-23 Eylül1920
- Kuvay-ı İnzibatiye Harekatı
- 3'ncü Ahmet Anzavur ayaklanması / 10 Mayıs-22 Mayıs 1920
- Birinci Yozgat ayaklanması / 15 Mayıs-21 Ağustos 1920
- İkinci Yozgat ayaklanması / 5 Eylül-30 Aralık 1920
- Zile ayaklanması / 25 Mayıs-21 Haziran 1920
- Aynacıoğulları ayaklanması
- Milli Aşiretin ayaklanması / 1 Haziran-8 Eylül 1920
- Cemil Çeto olayı / 20 Mayıs-7 Haziran 1920
- İnegöl olayı / 20 Temmuz-20 Ağustos 1920
- Çopur Musa olayı / 21 Temmuz-30 Temmuz 1920
- Kula olayı / 27-28 Haziran 1920
- Konya ayaklanması / 2 Ekim-22 Kasım 1920
- Demirci Mehmet Efe ayaklanması / 1-30 Aralık 1920
- Çerkez Etem ayaklanması / 27 Aralık -23 Ocak 1921
- Koçkiri ayaklanması 6 Mart- 17 Haziran 1921
- Pontus ayaklanması / 9 Aralık 1919'da başladı, 1922'de sona erdi.
Cumhuriyet Döneminde meydana gelen ayaklanmalar
Cumhuriyetin ilanından sonra karşılaştığımız isyanların özelliği ise; kurulmuş olan Türkiye Cumhuriyeti Devletini zaafa uğratmak, özellikle “Kürt” ayrılıkçı hareketlerinin artmasıdır. Türkler ile Kürtlerin kardeş kavimler olduğunu ve Orta Asya’dan bu topraklara birlikte gelip yurt edindiklerini söylesek de bunu büyük bir yanılgı ve ideolojik saplantı içinde olan Kürt militanlarına kabul ettirmek mümkün değildir. Kürt isyanlarının ortak özelliği daima Yunan ile işbirliği halinde olması ve Yunan çıkarlarını destekleyip kolaylaştıracak hadiselerde bu isyanlarla karşılaştığımızı görüyoruz.
Cumhuriyetin ilanından sonra karşılaştığımız isyanlar şunlardır:
- Nasturi ayaklanması / 7 Ağustos-28 Eylül 1924
- Şeyh Sait ayaklanması / 13 Şubat-31 Mayıs 1925
- Raçkotan ve Raman'da tedip Harekatı / 9-12 Ağustos 1925
- Sason ayaklanması / 1925-1937
- Ağrı ayaklanması / 16 Mayıs-17 Haziran 1926
- Koçuşağı ayaklanması / 7 Ekim-30 Kasım 1926
- Mutki ayaklanması / 26 Mayıs-25 Ağustos 1927
- İkinci Ağrı ayaklanması / 13 Eylül-20 Eylül 1927
- Bicar Aşiretine tenkil Harekatı / 7 Ekim-17 Kasım 1929
- Asi Resul ayaklanması / 22 Mayıs-3 Ağustos 1929
- Tendürek Harekatı / 14 Eylül-27 Eylül 1929
- Mardin Savur Tenkil Harekatı / 26 Mayıs-9 Haziran 1930
- Zeylan ayaklanması / 20 Haziran-5 Eylül 1930
- Oraman ayaklanması / 16 Temmuz-10 Ekim 1930
- Üçüncü Ağrı Harekatı / 7-14 Eylül 1930
- Pülümür Harekatı / 8 Ekim-14 Kasım 1930
- Menemen Olayı / 23 Aralık 1930
- Tunceli tedip Harekatı / 1937-1938
- PKK / Kongre Gel / 14 Ağustos 1984-
İsyanlarla uğraşacak meşru otorite Devlettir. Devletin biçimi ve niteliği, kurulurken kabul edilen bazı kuruluş ilkeleri ile tescil edilmiştir. Bunlar Türkiye Cumhuriyeti için şunlardır:
Türkiye Cumhuriyeti'ni kuran Türkiye halkına
Türk Milleti denir.
Tek vatan toprağı esas alınmıştır.
Tek bir bayrak ve tek bir ulusal marş ve tek bir başkent vardır.
Türk Milleti denir.
Tek vatan toprağı esas alınmıştır.
Tek bir bayrak ve tek bir ulusal marş ve tek bir başkent vardır.
Siyasi Nitelikli İsyanlar
1- Şeyh Bedreddin İsyanı
Çelebi Mehmed döneminde çıkmış olan, dini ve siyasi bir isyandır. Şeyh Bedreddin; kendine ait bir devlet kurmak istemiştir. Fakat isyan bastırıldı.
2. Düzmece Mustafa
Ankara savaşında Yıldırım Beyazıd’ın yenilmesi üzerine, oğlu Mustafa Timur tarafından Semerkand’a götürülmüştü. Daha sonra Anadoluya gelerek isyan çıkardı. Çelebi Mehmet tarafından yenilince Bizans’a sığındı
3. Mustafa Çelebi İsyanı
ll. Murad’ın kardeşidir. Yapılan savaşı kaybederek öldürüldü.
4. Şehzade Cem Olayı
ll. Beyazıd’ın kardeşidir. ll. Beyazıd’a karşı yapılan savaşı kaybederek Sen-Jan şövalyelerine sığınmış, oradan Papa’ya gönderilmiştir. Bu olay Osmanlı Devletinin batıdaki fetihlerinin durmasına ve ll. Beyazıd’ın Şehzade Cem’i desteklediklerinden Memluklarla savaşmasına neden olmuştur.
5. Ahmet Paşa İsyanı
Kanuni döneminde Mısır’a vali olarak atanmıştır. burada isyan etti. Bu isyan bastırıldı.
6. Canberdi Gazali İsyanı
Memlük beylerinden olup, Yavuz döneminde Şam valiliğine atanmış, Kanuni’nin tahta geçmesinden yararlanarak isyan etti. Memlük devletini yeniden kurmak istemiştir.
7. Şehsuvaroğlu Ali Bey
Dulkadiroğulları beylerinden olup, Kanuni döneminde isayan etti.
8. Yeniçeri İsyanları (İstanbul İsyanları)
Duraklama döneminde Yeniçerilerin çıkardığı bir isyandır. Bunlar;
a) lll. Murat döneminde (1589) Yeniçerilerin isyan ederek defterdar ve beylerbeyini öldürmelerini 1622’de ll. Osman (genç) Yeniçerilerce öldürmeleri. Osmanlı Devletinde Padişah’ın şahsına yönelik ilk isyandır.
c) 1632’de lV. Murat döneminde yeniçerilerin isyan ederek Vezir-i Azam’ı öldürmeleri
d) Çınar Olayı (Vaka-i Vakvakiye) 1656’da lV. Mehmet döneminde Yeniçeriler isyan ederek 30 saray görevlisini öldürmeleri
e) 1687’de Yeniçeriler isyan ederek lV. Mehmed’i tahtan indirip yerine ll. Süleyman’ı geçirmeleri
9. Eyalet İsyanları
Duraklama döneminde Osmanlı eyaletlerinde ortaya çıkan isyanlardır. En ünlüleri; Abhaza Hasan Paşa isyanıdır.
10. Patrona Halil İsyanı (1730)
Lale devrine karşı yapıldı. Lale devri bu isyan ile son buldu. lll. Ahmet öldürüldü.
11. Kabakçı Mustafa İsyanı (1807)
lll. Selim’in yapmış olduğu yeniliklere karşı olmuştur. lll. Selim öldürülmüş ve Nizam’ı Cedid ordusu dağıtılmıştır.
12. Alemdar Mustafa Vakası
lll. Selim’i yeniden tahta çıkarmak amacı ile ordusu ile birlikte İstanbul’a geldi. lll. Selim’in öldürülmüş olduğunu görünce ll. Mahmud’u sultan yaptı.
13. Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı (1833)
(Mısır İsyanı)
ll. Mahmut döneminde Mısır valisi olan Mehmet Ali Paşa, Mora valiliği yerine Suriye ve Akka valiliğini istemesi ve bu isteğinin yerine getirilmemesi üzerine isyan etti.
Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Adana’da Osmanlı ordusunu yenmesi üzene Osmanlı Devleti Rusya’dan yardım istedi. Rusya’nın İstanbul’a gelemsi üzerine İngiltere ve Fransa Osmanlı Devletinin Rusya’nın etkisine girmemesi için Osmanlı Devleti ile Kavalalı Mehmet Ali Paşa arasında Kütahya antlaşmasının imzalanmasını sağladılar. (1833) Bu antlaşmadan memnun olmayan Osmanlı Devleti Rusya ile Hünkar İskelesi Antlaşmasını imzaladı (1833) . Rusya’nın İstanbul’a gelmesi Boğazlar ve Mısır sorununu uluslararası bir mesele haline getirdi.
İngiltere ve Fransa’nın araya girmesi ile bu sorun Rusya’ya bırakılmadan çözüldü. Bu amaçla 1840 Londra konferansı düzenlenerek Mısır sorunu çözüldü. 1841 Londra Konferansı ile de Boğazlar sorunu çözüldü.
Bu olay, Osmanlı Devletinin bir valisine dahi söz geçiremediğinin anlaşılmasına yol açtı.
14. 31 Mart Vakası
Hem dini ve hem de siyasi nitelikli bir isyandır. Osmanlı Devletinde rejim karşıtı ilk isyandır. ll. Abdülhamit döneminde gerçekleşti. Meşrutiyete karşı yapıldı. Hareket ordusu tarafından bastırıldı.
