Türkiye Jeomorfolojisi - Dağlar, Platolar, Ovalar

Türkiye Jeomorfolojisi

A. TÜRKİYE’NİN DAĞLARI

1. Orojenik Hareketlerle Oluşan Dağlar:
Dış kuvvetlerin etkisiyle yeryüzünden aşınan malzemeler deniz çanaklarında biriktirilir. Bu tortul tabakalar yan basınçların etkisiyle sıkıştırılır, su yüzeyine çıkar ve kıvrımlı dağlar oluşur. Bu olaya orojenez (dağ oluşumu) adı verilir. Ülkemizde yer alan Kuzey (Karadeniz dağları) ve Güney (Toros-lar) III. zamanda Tethis denizinde biriken tortulların kıvrılması sonucu oluşmuşlardır.

2. Volkanik Dağlar
Yerin derinliklerindeki kızgın ve erimiş durumdaki magmanın, yer kabuğu içindeki boşluklara sokulması veya yeryüzüne çıkması faaliyetlerine volkanizma denir.

Ülkemizde volkanik hareketler daha çok III. zaman sonlarında ve IV. zaman başlarında oluşmuştur. Volkanik dağların çoğu D. Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinde yer alır. Sebebi ise bu bölgede kırıkların ve kırıklı yapının fazla olmasıdır.

Volkanik dağlar:
* İç Anadolu’da Q Erciyes, Melendiz, Hasan dağı, Karadağ, Meke.
* D. Anadolu’da D Büyük Ağrı, Küçük Ağrı, Tendürek, Süphan, Nemrut, Aladağlar

Volkanik dağlar genellikle K.doğu- güneybatı doğrultulu azalmaktadırlar. Ayrıca Batı Anadolu’da (Ege) Kula ve Yunt dağlarıda ülkemizin en genç volkanik arazilerin bulunduğu sahalardır.
Türkiye’de en son gerçekleşen volkanik faaliyet Nemrud dağıdır ve 15. yy’a kadar devam etmiştir.
Hatay- Hassa, Nevşehir-ürgüp, Kars- Ardahan civarında volkanizma sonucu oluşmuş tüf platoları vardır.

B. TÜRİYE’NİN PLATOLARI

Akarsular tarafından derince yarılmış, hafif engebeli yüksekte kalan düzlüklere plato denmektedir. Ülkemiz, genel anlamda bir plato görüntüsü sergilemektedir. Türkiye’deki platoların büyük bir bölümü deniz seviyesindeki düzlüklerin, epirojenik hareketlere bağlı olarak toptan yükselmesiyle oluşmuştur.
Platolar oluşumlarına göre üç gruba ayrılır.

a. Karstik Platolar:
Kalkerli kayaların (jips, kayatuzu) oluşturduğu yüksekte kalmış yüzeylerin akarsular tarafından parçalanmasıyla (eritilerek) oluşmuşlardır.

* Güney Anadolu’da (Akdeniz) Taşeli Platosu
* İç Anadolu’da Obruk Platosu
* Güneybatı Anadolu’da Teke Platosu bu şekilde oluşmuş Karstik Platolardır.

b. Volkanik Platolar:
Volkandan çıkan lavların oluşturduğu yüzeylerin akarsularla parçalanması sonucu oluşur.

* Doğu Anadolu’da Erzurum- Kars Platosu, Ardahan Platosu
* iç Anadolu’da Niğde- Kayseri Platosu bu şekilde oluşmuşlardır.

c. Peneplenmlş (Yontulmuş) Platolar:
Platoların, akarsu ve seller ile aşındırılarak deniz seviyesine kadar indilmiş eski aşınım şekilleridir. Bazılarının yükseltileri çok azdır. (Çatalca- Kocaeli, Safranbolu gibi)

Bazıları ise tabakaların durumundan (sertliğinden) dolayı fazla aşınamamış, yüksekte kalan platolardır.

* Batı Anadolu’da, Uşak
* Güneybatı Anadolu’da, Menteşe yöresi
* İç Anadolu’da, Cihanbeyli, Haymana, Bo-zok, Uzunyayla
* Güneydoğu Anadolu’da, Gaziantep, Ş. Urfa-Viranşehir, Mardin- Midyat

C. TÜRKİYE’NİN OVALARI

Çevrelerine göne alçakta kalan, akasular tarafından yarılmamış, hafif dalgalı ve geniş düzlüklerdir. Ülkemizdeki ovalar yerlerine ve özelliklerine göre iki gruba ayrılır.

1 – Kıyı Ovaları
Akarsuların denize döküldükleri yerde taşıdıkları malzemeyi, akarsu ağzında biriktirmesiyle oluşurlar. Bu tür ovalara delta ovaları ismide verilmektedir. Yükseltileri fazla olmamakla birlikte 0-250 m arasında değişir.

Başlıcaları:
* Çukurova D Seyhan – Ceyhan nehirleri ağ zında,
* Bafra D Kızılırmak ağzında,
* Çarşamba D Yeşilırmak ağzında,
* Silifke Q Göksu ağzında oluşmuşlardır.

Ayrıca Batı Anadolu’da Gediz, Bakırçay, Büyûk Menderes ve Küçük Merderes grabenler ağzında da delta oluşmuştur.

2. iç Ovalar
Türkiye’nin iç bölgelerinde oluşan ovaların çc ğu, yerkabuğu hareketleri sırasında çöken sahala rın akasular tarafından doldurulmasıyla oluşmuş lardır. Oluşumlarına göre yedi gruba ayrılmaktadı

3. Tektonik (Çöküntü) Ovalar:
Yer hareketleri sırasında çöken kısımlarır akarsular ve sel suları ile doldurulması sonuç oluşmuş ovalardır.

a. Ülkemizde Tektonik ovalar: Tektonik ovalar, Kuzey Anadolu (Kaf), Doğu Anadolu (DAF) ve Batı Anadolu (BAF) fay hatlarıyla beraber dağılış göstermektedir.

Başlıcaları:
* Erzincan, Suşehri, Niksar-Erbaa, Taşov Turhal, Kargı, Tosya, İlgaz, Gerede, Bol Düzce, Adapazarı, Bursa, Pamukova, Kar cabey, Balıkesir. Bu ovalar Kuzey Anadolu Fay hattı üzerim yer alırlar.
* Maraş, Islahiyye- Hassa, Amik, Malatya DAF hattında yer alırlar. Bakırçay, Gediz, Büyük Menderes, Küçük Menderes Q BAF hattında yeralır. Bolvadin, Dinar, Akşehir, hatların dışındaki tektonik ovalardır.

b. Vadi boyu ovaları: Ülkemizdeki büyük akarsuların boylarında oluşmuş düzlüklerdir. Yer yer genişleyip daralan bu ovalar, akarsuyun özelliklerine bağlı olarak gelişirler. Erzincan’da Karasu vadisinde Tercan Ovası örnek olarak gösterilebilir.

c. Hafif yarılmış birikim ovaları: Bu ovalar daha önceki vadi tabanlarının alüvyonlarla dolması sonucu oluşmuşlardır. Bu dolma sonucunda inişli çıkışlı görüntüleriyle dikkati çeken sübsidans (çökelme) sahalarıdır. Örneğin; Trakya’nın iç kesiminde Ergene Nehri’nin suladığı Ergene Ovası’ndaki alüvyon kalınlığı 6000 m’yi bulur. Orta Anadolu’da Tuz Gölü çanağı, Doğu Anadolu’da İğdır ve Dil
ovaları ile Güney Anadolu’da Çukurova aynı mekanizma ile oluşmuş ovalardır.

ç. Dağ eteği ovaları: Dağ yamaçlarındaki birikinti konilerinin ve yelpazelerinin birleşmesiyle oluşmuş tarım yapılabilen dalgalı düzlüklerdir. Uludağ’ın eteğindeki Bursa Ovası, İç Anadolu’da Sultan Dağları’nın Akşehir’e bakan doğu yamaçlarının önünde gelişmiş olan Akşehir Ovası, özellikle Batı Anadolu grabenlerinin yani enine vadilerinin her iki kenarındaki gelişmiş olan birikinti koni ve yelpazelerinin oluşturduğu sahalar, tipik dağ eteği ovalarıdır.

d. Eski göl tabanı ovaları: İç Anadolu III. Zaman’ın sonlarındaki Miosen’de, sığ göllerin istilâsına uğramıştır. Bu göllerin tabanlarında biriken tortullar, sonradan Neojen göl depolarını oluşturmuşlardır. Bu eski göl tabanı ovalarının en tipik örnekleri Konya, Ereğli, Karapınar ve Tuz Gölü havzalarını çevreleyen dairenin içinde yani Orta Anadolu’da bulunur.

e. Karstik ovalar: Bunlar, genelde kireçtaşlı kayaların bulunduğu karstik bölgelerdeki polye çanakları içinde oluşur. Bu tip ovalara ülkenin güney batısından birçok örnek verilebilir. Teke Yarımadası, Göller Yöresi ve Orta Toroslar üzerinde birçok karstik ova bulunur. Bunlar içindeki en tipik örnekler şunlardır: Burdur-Antalya arasında Kestel; Eğirdir Gölü güneyinde Eğirdir-Boğazova-Kovada; Beyşehir Gölü güneyinde Eynif ve Gembos; Teke Yarımadası’nda Bozova, Korkuteli, Gölhisar, Elmalı ovaları; daha batıda Muğla, Ula, Yerkesik, Tefenni ve Acıpayam ovaları.

f. Lâvların oluşturduğu ovalar: Özellikle volkanlardan çıkan lâv ve tüflerin birikmesi sonucunda oluşmuş volkanik ovalardır. Bu tip ovalar, genelde ülkemizde Doğu Anadolu’ da yaygındır. En tipik örnekleri Malazgirt, Muradiye, Çaldıran ve Muş ovalarıdır.