Zamirler (Adıllar)

İsimler nesneleri, kavramları doğrudan doğruya karşılayan kelimeler iken, zamirler gerektiğinde isimlerin yerini tutabilen, onların yerine kullanılabilen kelimelerdir. İsimler ile arasında sıkı bir bağ vardır. Çünkü isimlerin yerine geçici olarak işaret, kişi, belgisiz ve soru anlamlarıyla geçebilir. Peki neden isimlerin yerine başka bir kelime geçer ? Şöyle ki;

Örnek Cümle = Kainatın tek yaşanılabilir yeri olan dünyanın orta yerindeki güzel Türkiye’nin en büyük şehri İstanbul’a gitmeye karar verdim.

Bu cümlede gitmek istediği yeri tekrar söylemeye çalışan bir insan kısa yoldan “Oraya gitmeye karar verdim.” diyebilir. Adılların da mantığı budur. Zamirlere geçmeden önce genel hatlarıyla nasıl sözcükler olduklarını kısaca değinelim.

Genel Özellikleri

• İsimler varlıkları kavramları doğrudan karşılar, zamirler ise doğrudan karşılamaz isimlerin yerine geçerek karşılar.
• Cümlede isimler gibi kullanılabilen çoğunlukla isimler gibi çekimlenebilen sözcüklerdir.
• İsimlerin yerini geçici olarak tutarlar.
• Sadece bir ismin yerini tutabildikleri gibi birden fazla ismin yerine de kullanılabilirler.
• Cümlede tek başlarına özne nesne vs görevler üstlenirler.

Sözcük halinde ve ek halinde olmak üzere iki’ye ayrılır:



A. Sözcük Halindeki Zamirler

• Kişi Zamiri
• İşaret Zamiri
• Belgisiz Zamir
• Soru Zamiri

B. Ek Halindeki Zamirler

• İyelik Zamiri
• İlgi Zamiri

Kişi Zamiri
Zamirler isimlerin yerini tutan sözcüklerdir. Dolayısıyla kişi zamiri de adı üstünde kişi isimlerinin yerine kullanılabilen sözcüklerdir diyebiliriz. İnsan isimlerinin yerini tutabilen kişi zamirlerinin tekil ve çoğul olarak sıralaması şu şekilde yapılabilir:


Kemal, bu evin en büyüğüydü= O, evin en büyüğüydü.

Örnek Cümleler:

• Ne güzel yaratmış seni yaradan (Ayşe’yi)
  Uzanmasın sana yar yar eller incitir (Ayşe’ye)
  
  
• Sofular haram demişler, bu aşkın şarabına
  Ben doldurur, ben içerim, günah benim kime ne
  
  
• Onlar yanlış biliyor kimsenin suçu değil bu
  Onun suçu değil bu kader oyunu değil bu, bu benim suçum
  
  
• Bana bir masal anlat baba, içinde bütün oyunlarım
  Kurtlar kuzu olsun, şekerle bal…

Kişi zamirleri konusu bu kadar basit; fakat biliyorsunuz Türkçede konular birbirine zincirlenmiş durumda bu yüzden bir kaç da dikkat etmemiz gereken durumlar var bunlara göz gezdirelim şimdi:

• ÖNEMLİ NOT: Sorularda buna çok dikkat etmeliyiz arkadaşlar; “o” ve “onlar” zamirleri bir insan isimi yerine geçmişse kişi zamiri, insan dışındaki bir varlığın yerine kullanılmışsa işaret zamiri olur.
  Onlar benimle henüz tanışmadı. (Kişi Zamiri)
  Onlar masanın üzerinde dağınık bir şekilde duruyordu. (İşaret Zamiri)
  
  
• NOT: “Ben” adılının tamlayan ve tamlanan eki “–im”dir.
  Benim derdim bana yeter bir de sen vurma.
  (Tamlayan) (Tamlanan)
  
  
• NOT: Dikkat edilirse üstteki cümlelerde “ben, sen, o, biz, siz, onlar” kişi zamirleri isme gelen çekim eklerinden “hal ekleri, ilgi eki, çoğul eki ve eşitlik eki” gibi ekleri alabilmektedir. Ayrıca ben ve sen adılları ismin “e” yönelme hal ekini aldıklarında değişime uğrayarak ben-e = bana sen-e= sana şeklinde kullanılırlar.

Dönüşlülük Zamiri
Kişi zamirleri altında incelenen ve kişi isimlerinin yerini tutabilen “kendi” sözcüğü dönüşlülük zamiri olarak adlandırılmaktadır. İşin, özne tarafından bizzat yapıldığını ya da yapana dönüşünü belirten dönüşlülük zamiri, yukarıdaki kişi zamirleri gibi çekimlenebilirler, cümlede kişi zamiri ile birlikte kullanıldığında cümleye pekiştirme anlamı kazandırır.

Örnek = Bu işin tamamını ben kendim yaptım.

İşaret Zamiri

Kişi isimleri dışındaki bütün nesne ve kavram isimlerinin yerini işaret anlamıyla tutan kelimelere “işaret zamiri” denir. Hem işaret etmek, onu göstermek hem de isimin yerini tutmak isteyen bu işaret zamirleri hangileridir şimdi bu kelimeleri görelim:

Bu, Şu, O
Bunlar,Şunlar, Onlar,
Bura, Şura, Ora,
Burası, Şurası, Orası
Burada, Şurada, Orada
Buradan, Şuradan, Oradan
Burayı, Şurayı, Orayı
Buralar, Şuralar, Oralar
Öteki, Beriki, Karşıki

Bu gerçekten çok lezzetliydi. (Bu = Mantı)
Şunu çalabileceğim penayı nereye kaldırdın? (Şunu = Gitarı)
Orası Türkiye’nin en kalabalık şehridir. (Orası = İstanbul)
Ötekini giyersen daha dikkat çekici olabilir. (Ötekini = Ceketi)
Karşıki kiralık ise biz tutabiliriz. (Karşıki = Ev)
En büyük ozanlar burada yetişmiştir. (Burada = Kırşehir’de)
Eskiden şuralar uçsuz bucaksız tarlaydı. (Şuralar = mahalle)
Biri şunun fiyatını söyleyebilir mi? (Şunun = ayakkabının)

Yukarıda ve daha önceki bilgilerimiz doğrultusunda dikkat edilmesi gereken ve sorularda karşımıza çıkabilecek durumları sıralayalım arkadaşlar:

• İşaret zamirleri isim tamlamaları içinde kullanılabilirler.
  Onun tuşları daha sertti. (Onun = Klavyenin = Tamlayan)
  (Tyn) (Tnn)
  
  
• Hem işaret zamiri ve hem de kişi zamiri olabilen “O” kelimesi karıştırılmamalıdır.
  O, sahnede kendinden geçebilecek kadar müziğe aşıktı. (O = İlker = Kişi Zamiri)
  O, sahnede olması gereken en önemli malzemeydi. (O = Mikrofon = İşaret Zamiri)
  
  
• “Bu, şu” kelimeleri insan isimlerinin yerine kullanılsa dahi işaret zamiridirler, kişi zamiri olarak kabul edilmezler.
  Resmi şu çizdi. (Şu = Ahmet ≠ Kişi Zamiri = İşaret Zamiri)
  
  
• Hem işaret zamiri ve hem işaret sıfatı olabilen “bu, şu, o, öteki, beriki” gibi sözcükler karıştırılmamalıdır. Bu kelimelerin işaret sıfatı olabilmesi için isimle birlikte kullanılması, işaret zamiri olabilmesi için ise sadece ismin yerine geçmesi gerekir.
  Annem, o sönmeden gitmeme izin vermedi. (Oraya = yangın = İşaret Zamiri)
  Annem, o yangın sönmeden gitmeme izin vermedi. (O = Sadece havuzu işaret etme anlamında kullanılmış = İşaret Sıfatı)

İşaret sıfatı ve işaret zamiri

Belgisiz Zamir

Hangi varlığın yerini tuttuğu tam olarak belli olmayan, sayısı, miktarı ve ölçüsü hakkında net rakam vermeyen; nesneleri belli belirsiz bir şekilde temsil eden zamirler “belgisiz zamirler“dir. Aslında çoğu belgisiz zamirin, belgisiz sıfatların “ı,i,u,ü” iyelik eki almış şekli olduğunu aşağıdaki örneklerde görebiliriz arkadaşlar. Cümle içinde sıkça kullandığımız belgisiz adıllar şunlardır:

Kimi, Kimileri, Kimse, Biri, Birisi, Birileri, Başkası, Başkaları, Bazısı, Birçoğu, Bir takımı, Birkaçı, Birazı, Herkes, Hepsi, Hepimiz, Hiçbiri, Herhangi biri, Her biri, Şey, Falan, Filan, Falanca…

Örnek Cümleler:



NOT: Belgisiz zamirler bir isim tamlamasının tamlayanı veya tamlananı olarak kullanılabilirler.
Örnek :

Herkesin kitabı açık duruyordu. (Herkesin = Tamlayan)

Öğrencilerin birkaçı derse iyi hazırlanmışlardı. (Birkaçı = Tamlanan)


Örnek:

Onun bunun sözleri ile hareket etme. (Kimin sözleri ile hareket etmemesi gerektiği belli değil)


Örnek:

Bu şeyleri okurken çok keyif alıyorum. (Okurken keyif aldığı her ne ise onun yerine “şeyleri” kelimesi kullanılmıştır)

Soru Zamiri

İsimlerin yerini soru şeklinde temsil eden, onların soru şeklindeki karşılıkları olan, onları soru halinde ifade eden kelimelerdir. “Ne” , “kim” soru kelimeleri ve bunların çekimlenmiş şekilleriyle “hangisi, kaçı…” gibi soru kelimeleri soru zamiri olarak kullanılmaktadır.


Dikkat edilmesi gerekenler:

• Bir cümlede soru zamirinin olması o cümlenin soru cümlesi olması, cümleye soru anlamı kazandırması anlamına gelmez.
  Kim temizledi bu odayı ? (Soru cümlesi)
  Kim olduğunu bilmiyorum. (Soru cümlesi değil)
  
  
• İsim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan görevi ile kullanılabilirler.
  Nerenin elması meşhurdur. (Nerenin = Tamlayan = Soru Zamiri)
  Kitapların hangisi ilgini çekti ? (Hangisi = Tamlanan = Soru Zamiri)

Soru Zamiri Örnek Cümleler:

İyelik Zamiri

İsimlere eklenerek onların neye kime ait olduğunu belirten ekler “iyelik zamiri” olarak adlandırılır. İyelik ekleri olarak bilinen bu ek halindeki zamirlerin tüm şahıslardaki şekilleri aşağıdaki gibidir.

Tekil Halleri:

1. Tekil Şahıs İyelik Eki : -m,
2. Tekil Şahıs İyelik Eki : -n,
3. Tekil Şahıs İyelik Eki : -ı, -i, -u, -ü, -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü

Çoğul Halleri:

1. Çoğul Şahıs İyelik Eki : -(ı)mız, -(i)miz, -(u)muz, -(ü)müz
2. Çoğul Şahıs İyelik Eki : -nız, -niz, -nuz, -nüz
3. Çoğul Şahıs İyelik Eki: -ları, leri

Tekil

Çoğul

• ÖNEMLİ NOT: 3. tekil şahıs iyelik eki “ı,i,u,ü” ile belirtme hal eki olan “ı,i,u,ü” birbiriyle karıştırılmamalıdır.
  Bu iki eki karıştırmamak için eki alan kelimenin başına “onun, onların” kelimelerinden uygun olanı getirmelisiniz. Cümlenin anlamında herhangi bir bozulma olmuyorsa o ek iyelik ekidir. Oluyorsa hal ekidir.

(Onun) Bilgisayarı benim bilgisayarımdan hızlıydı. (İyelik Eki)

(Onun) Bilgisayarı kullanmayı hiç bir zaman öğrenemedi. (Belirtme Hali Eki)

Kimse duymadı ama sesi çok güzeldi. (Onun sesi) (İyelik Eki)

Sesi açmak istemediğimi biliyordu. (Onun sesi) (Belirtme Hali Eki)


Örnek Paragraf:

Mahkeme salonunda, hayatları zindan olan yaşlı çiftin durumu iyi değildi. Adam inatçı bakışlarıyla, suskun ninenin ağlamaktan iyice çukurlaşmış gözlerini ve bitkin bakışlarını süzüyordu. Uzunca bir sessizlik hakim oldu mahkeme salonunda. Sessizlik, bu tür haberleri her gün manşet yapan gazetecilerden birinin flaşıyla bozuldu. Kim bilir nasıl bir manşet atacaklardı birlikte yaşanmış elli yılın ardından. Çok sayıda gazeteci izliyordu davayı. Herkes onu dinliyordu. Yaşlı kadının gözleri doldu…

Kırmızı ile işaretli olanlar = İyelik Eki
Mavi ile işaretli olanlar = Belirtme Hal Eki
Yeşil ile işaretli olanlar = Kaynaştırma Harfi

Ek halindeki zamirler, “ekler” konusunu öğrendiğinizde daha da pekişecektir. Bu yüzden bu konu ile birlikte çekim ekleri konusuna da bakmanızı tavsiye ederim.

İlgi Zamiri

İlgi zamiri eki “ki” ekidir. Bu ek, isim tamlamalarında tamlayana gelerek tamlanan olan ismin yerine geçebilmektedir.

Örnekler:

• “Zeynep’in gitarı Ayşe’nin gitarından pahalı.”
  “Zeynep’in gitarı Ayşe’ninkinden pahalı.”

Yukarıdaki cümlede gitar kelimesi iki defa tekrarlanmayarak, “ki” eki gitar kelimesi yerine kullanılmıştır. Dolayısıyla ismin yerine geçen bu “ki” eki ilgi zamiri görevi üstlenmiştir.

• “Kahvenin tadı hiç bu kadar lezzetli olmamıştı.”
  “Kahveninki hiç bu kadar lezzetli olmamıştı.”