Demether Kutsal Alanı:
Demeter kutsal alanı, Bergaöa'ya hakim, yaklaşık 100x50 ölçüsünde dikdörtgen bir teras üzerinde M.Ö.III.yüzyılda Philetarios ve II.Eumenes tarafından anneleri Boa'nın anısına yaptırıldığı architrav ve orthostlar üzerindeki yazıtlardan okunmaktadır.
Ancak küçük bir giriş kapısının architravı üzerindeki frizde yer alan yazıttan çevresindeki stoaların I.Attalos'un (M.Ö.241-197) karısı Apollonis tarafından yaptırıldığı yazılıdır. Başlangıçta Templium in antis planında olan tapınak Roma döneminde yapılan ve bol mermer kullanımıyla prostylos planına dönüştürülmüştür. Buradaki başka bir yazıttan ve tapınak çevresinde yapılan düzenlemelerin Antonius Pius zamanında Pergamon'un asil ailelerinden Cladius Slianus Aedimus tarafından yapıldığı öğrenilmiştir.
Dionysos Tapınağı:
Tiyatro terasının kuzey ucuna M.Ö.III.yüzyılda yapılan Dionysos Tapınağı Roma İmparatoru Carcalla (M.S.211-217) tarafından yeniden elden geçirilmiştir. İlk yapılışında andezit taşından olan tapınak Roma döneminde bütünüyle mermerle kaplanmış, ayrıca yirmi beş basamakla çıkılan İon üslubunda bir de prostylos yapıya eklenmiştir.
Günümüzde sunağı ile birlikte çok iyi korunarak gelebilen Dionysos Tapınağı yüksek bir podyum üzerinde, İon üslubunda bir Prostylosdur. Buradaki kazılarda bulunan Astlepios başı Berlin Pergamon Müzesi'ndedir.
Hera Kutsal Alanı:,Yukarı Gymnasion'un kuzeyinde, çevreye hakim iki teras üzerinde yer alan hera Kutsal alanının, II.Attalos (M.Ö.159-138) döneminde yapılarak Hera Basilea'ya adandığı, architrav parçaları üzerindeki yazıttan öğrenilmiştir.Dor üslubunda, dört sütunlu bir prostylosdur. Temenos'un tam ortasına yapılan tapınağın batısına eksedra, doğusuna da küçük bir stoa yerleştirilmiştir.
Gymnasionlar:
Bergama'nın en büyük yapılarından Gymnasion, Hera kutsal alanının altında üç ayrı teras üzerinde M.Ö.III.yüzyılın ikinci yarısında yapılmış, Roma döneminde de bazı değişikliklere uğramıştır. Birbirinden farklı yükseklikte teraslar üzerinde yapıldığından merdivenlerle aşağı kadar inmektedir. Önce andezit taşı, sonra da mermerin kullanıldığı Gymnasion'un alt terastaki yapısı çocuklara (Paides), orta terastaki genç erkeklere (Epheboi), yukarı terastaki ise yetişkinlere (Paides) ayrılmıştır. Bunlardan aşağı ve orta Gymnasion Helenistik dönem özelliklerini korumasına karşılık, yukarı teras Roma döneminde büyük değişiklik geçirmiştir. Ayrıca Gymnasion avlusunun batısındaki üst bölümünde küçük bir de tapınak yapılmıştır.
Özellikle gençlerin beden ve ruh sağlığını eğitmeyi amaçlayan Gymnasion Helenistik dönemde yapılmış, Roma döneminde, özellikle İmparator Hadrianus zamanında değişikliğe uğramıştır. Sütunlu bir avlunun içerisindeki yapılardan oluşmakta, doğu ve batısında bulunan gymnasionların ayrılmaz parçası hamamlarla sona ermektedir. Batı galerisinin arkasında yarım daire şeklinde yıkanma yerleri, kuzeybatısında yaklaşık 1000 kişi alabilen üztü örtülü tiyatro görünümlü toplantı salonu bulunmaktadır. Kuzeydeki geniş salon Gymnasionun ana odası olup, buna eklenen iki apsisli oda ile burasının imparator salonu olduğu yazıtlardan anlaşılmıştır. Diğerlerine göre daha iyi korunan bu bölüm aynı zamanda törenlerde kullanılmış ve bu nedenle Tören Gymnasionu adı verilmiştir.
Gymnasion'un orta bölümü Hellenistik dönemde yapılmış, tonoz örtülü basamaklarla içerisine girilmektedir. Bir teras üzerinde uzun bir stoa ve bir bölümünde de odalar yer almaktadır. Bunlardan doğuda olanı iki dor sütunu ile terasa açılmakta olup, burada bulunan bir yazıttan bu mekanın Hermes, herakles veya imparator kültüne ayrıldığı öğrenilmiştir. Tapınağın duvarlarında başarılı olan efeboinlerin isimleri yazılıdır. Güneydeki kent çeşmesini ise II.Eumenes yaptırmıştır. II.Eumenes'in yaptırdığı gymnasionun aşağı bölümüne ana caddedeki propylondan girilmektedir. Uzunluğu 80 m. olan bu yapı bütünüyle yıkılmış olup, günümüze temel duvarlarının bir bölümü ile güneybatı köşesinde odaya benzer bir bölüm gelebilmiştir. Buradaki merdivenli girişin batısındaki bir nişin içerisindeki bir stel üzerinde II.Attalos döneminde Epheboi olan küçüklerin isimleri yazılıdır. Buradaki büyük kuleler ise Bizans döneminde yapılmıştır.
Agoralar:
Akropolün güneyindeki büyük kapıdan tepeye çıkan yolun üzerinde kentin iki agorası bulunmaktadır. Büyük kapının hemen üzerinde olanı aşağı agora, Zeus Tapınağı'nın biraz altında olana da yukarı agora ismi verilmiştir. Aşağı agora II.Eumenes'in akropolü genişletirken yaptırdığı sanılmaktadır. Agora dor üslubunda sütunları olan galerilerle çevrilmiştir. Bunlardan kuzeydeki galeri iki katlı olup, depo ve dükkanlar alt katta kalmıştır. Agoranın batı ve güney duvarları toprak baskısından yıkılmış M.Ö.II.yüzyılın başlarında onarılmış, kuzeybatısı sütun ve kemerlerle desteklenmiştir.
Agoranın ortasında bulunan kuyunun suyu Attalos'un sarayındaki sarnıçlardan sağlanmıştır. Yukarı agora, Zeus Sunağı'nın bulunduğu terasın 15 m. altında, güney ve kuzeyinde dor üslubunda sütunlu galerilerle çevrilmiştir. Bunlardan güneydeki sütunlu galeri iki katlı olup, alt katından depo olarak yararlanılmıştır. Agoranın batısındaki küçük tapınak Prostylos planlı olup, Dor-İon karışımı bir yapıdrı. Yapıldığı tarih kesin olmamakla birlikte II.Eumenes zamanında yapılıp, Zeus veya Hermes'e adandığı sanılmaktadır. Ancak çörtenler üzerindeki Menad ve Satry başlarına dayanılarak Dionysos'a sunulduğu da iddia edilmektedir.
Tiyatro:
Bergama tiyatrosu akropolün çok dik bir yamacında, Zeus Sunağının yakınında güney-batıya yönelik olarak yapılmıştır. Helenistik dönem tiyatrolarının en güzel yapıtlarından olup, II.Eumenes'in krallığı döneminde yapılmıştır.
Burada yapılan araştırmalar aynı yerde, bergama krallığının ilk yıllarından kalma bir tiyatronun bulunduğunu ortaya koymuştur. Nitekim günümüze bu tiyatrodan polygonal örgülü destek duvarının bazı parçaları gelebilmiştir. Ayrıca ilk tiyatronun sahne binasının ahşaptan, geçici olarak yapıldığı, gösteriler bittikten sonra kaldırıldığı da ileri sürülmüştür. Tiyatro 80 oturma sırası ile 10.000 kişiyi alacak kapasitededir.Andezit taşından yapılan tiyatronun yalnızca asillere ayrılan bölümleri mermerdendir.
Helenistik dönem tiyatrosu da ilk tiyatroda olduğu gibi sahne binası ahşaptı ve gösteri bittiğinde kaldırılıyordu.
Serapis Tapınağı (Kızıl Avlu):
Akropolden ovaya doğru yayılan antik kent, Bergama İlçesine kadar uzanmıştır. Kırmızı tuğladan yapıldığından ötürü halkın kızıl avlu diye isimlendirdiği büyük ölçüdeki yapı M.S.II.yüzyılda Roma döneminde yapılmış ve Mısır tanrılarından Serapis'e (Osiris) adanmıştır.
İzmir ili Bergama ilçesinde bulunan Kızıl Kilise (Serapis Mabedi-Kızıl Avlu) MS. II. Yüzyılda Roma döneminde Mısır Tanrılarından Serapis (Osiris) adına yapılmıştır. Yapının üzerindeki mermer kaplamaları dökülmüş ve kırmızı tuğlalar ortaya çıkmıştır. Bu yüzden de halk arasında Kızıl Avlu veya Kızıl Kilise ismi yakıştırılmıştır.
Bizans döneminde ana binanın içerisine Aziz Yuhannes'e adanmış bir kilise yapılmıştır. Bu kilisenin yapımında Serapis Mabedi'ne ait yapı malzemeleri kullanılmıştır. Bu arada Apsisinde bazı değişiklikler yapılarak kilise daha belirgin olarak ortaya çıkarılmıştır. Bizans döneminde yapılan kilise iki nefli olup, ayrı bir apsis buraya eklenmiştir.
Bu yapı ile ilgili birbirinden farklı görüşler ortaya atılmıştır. Bazılarına göre agora, borsa dairesi, kent kütüphanesi, mahkeme, hamam olarak nitelenmiştir. Ancak 1932'de başlayıp 1938 yılına kadar süren Th.Wiegant'ın kazıları sonucunda burasının Mısır tanrısı Serapis'e adanmış olduğu kanıtlanmış, güneydeki yuvarlak kulede bulunan iki insan büyüklüğündeki Mısır üslubunda yapılmış heykellerin parçaları da bu iddiayı kuvvetlendirmiştir.
Kilise ana bina ve iki yanındaki ek binalardan oluşmuştur. Bunlardan ön kısımdaki bölümde 200x100 m. ölçüsünde geniş bir avlu bulunmaktadır. Ana binanın 7.00x14.00 m. yüksekliğinde anıtsal bir girişi vardır. Bu girişin iki yanına beşer sütunlu revaklar yerleştirilmiştir. Ayrıca girişin karşısında da 20 sütunlu bir başka revak sırası bulunmaktadır. Bu revakların ortadaki dört sütunu bir bakıma ikinci bir anıtsal girişi meydana getirmiştir. Bu giriş 7.50x2.00 m. ölçüsünde tek parça monolitik mermerden yapılmıştır. Mermerlerin iki tarafında dikkati çeken beşer metre uzaklıktaki delikler de girişin tunç kapısına ait menteşe izleridir.
Yapının döşemesi ve duvarları tamamen mermerlerle kaplanmıştır. Duvarlar boyunca bütün bu mekânı saran sütunların üzerinde bir balkon bulunuyordu. Ancak bu balkon günümüze gelememiştir. Bu bölümdeki iki küçük çukur üzerindeki podyumda on metre yüksekliğinde olduğu sanılan bir kült heykelin kaidesi bulunmaktadır. Bu podyumun içerisinden geçerek kaidenin ortasına çıkan rahiplerin Tanrı ile konuştuklarına inanılmıştır.
Ana binanın iki yanındaki kuleye benzer silindir şeklindeki bölümlerin önünde yuvarlak ve ince uzun havuzlara yer verilmiştir. Birbirlerinden 16.20 m. aralıklı olan bu kuleler 15 m. çapında olup, yükseklikleri 19 m.dir. Duvarları moloz taş, küçük yontma taş ve kireç harçla yapılmıştır. Bunların üzerlerinin tuğla kubbelerle örtülü olduğu kemer izlerinden anlaşılmaktadır. Yan avlular da üç taraftan stoalarla kuşatılmış, bunların üzerine kadın ve erkek figürleri yerleştirilmiştir.
Asklepion:
Asklepion, kentin güney batısında, 1 km. uzunluğunda sütunlu bir caddeve Romalıların Via Tecta (Pazar Yolu) ismini verdiği üztü örtülü bir tören yolu ile Bergama'ya bağlanmıştır.
Pausanias'a göre; burada M.Ö.IV.yüzyılda hekimlik tanrısı Asklepios'a adanan kutsal suyun bulunduğu alanda bir tapınak yapılmıştı. Helenistik dönemde alanı çevreleyen sütunlu galeriler ve çeşitli yapılarla genişletilmiştir. Ancak M.S.II.yüzyılda buradaki yapılar yenilenmiş, onarılmış ve ayrıca tiyatro ile bir kütüphane eklenmiştir. Helenistik dönemde yapılmış olan Asklepios Soter, Apollon Kalliktenos, Tanrıça Hygeia tapınakları ile çeşme, Roma döneminde işlevini sürdürmüştür. Asklepion kutsal alanı Hıristiyanlık dönemine kadar kadar önemini korumuştur. Dinsel özelliklerinin yanı sıra burası aynı zamanda ünlü tıp merkezlerinden Epidauros ve Kos'takiler gibi araştırma ve deneylerini sürdürmüştür. Aynı zamanda da Antik çağ'ın ünlü doktorlarının yetiştirdiği bir okul olma özelliğini de korumuştur.
Asklepius sağlık kültünün, M.Ö.V.yüzyılın ortalarında Bergama'lı Aristakhminos'un oğlu Arkhias tarafından buraya getirildiğini Antik Çağ tarihçileri ileri sürmüştür. Söylentiye göre Arkhias, Pindasos Dağı'nda (Madra Dağı) avlanırken düşerek ayağını kırmıştır. Epidavros'a giderek tedavi olan Arkhias, Bergamalıların hizmetine kuytu bir vadide bu tedavi yerini kurmuştur. Nitekim hekim Galinos Asklepion'un Mysia Dağları'nın eteklerinde temiz havası, suyu olan bir yerde kurulduğunu yazmıştır. A.Aristedies ise Asklepion yöresinin su ve havasının güzelliği kadar, tanrının kendisi tarafından belli edildiğini, oradaki hastalar kurtarıcı tanrının sesini huzur içinde duyarlar demiştir.
Asklepion'un hekimleri hastalarına burada çamur banyosu yaptırır, bitkilerden elde ettikleri ilaçları kullanır, ayrıca onların spor ve müzikle uğraşmalarını sağlardı. Bu arada rüyalar yorumlanır, telkin yoluyla onların iyileşmeleri sağlanır, gerektiğinde de ameliyat gibi işlemler de yapılırdı. Burada sağlığına kavuşanlar ayrılırken, Asklepios Tapınağı'nı ziyaret ederek maddi olanakları doğrultusunda yardım yaparlardı. Ayrıca iyileşen organlarının küçük birer modelini buraya bırakırlardı. Bu örneklerde pek çoğu Bergama Arkeoloji Müzesindedir.
Asklepion kutsal alanı üç tarafı sütunlu galerilerle çevrili, dikdörtgen planlıdır. Roma Pazar Yolu alana doğudan ulaşmıştır.
Pergamon Akropolü
Antik Mysia Bölgesi'nin önemli kentlerinden olan Pergamon, akropolün bulunduğu tepenin eteklerinden başlayarak ovaya doğru yayılmıştır. Akropolün bulunduğu tepenin iki yanından akan, Bakırçay Irmağı'na (Kalkos) dökülen (Selinos) ve Kestel (Keitos) çaylarının verimliliğini arttırdığı topraklar Antik Çağın gözde kentlerinden bir olmasını sağlamıştır. Bergama Çayı'nın (Selinos) ikiye ayırdığı kent, doğal kaynaklar ile çayların çevresindeki düzlüklerde günümüzde Musalla Mezarlığı denilen yere kadar uzanmıştır.
Pergamon Akropolünün 392.3 m. yüksekliğindeki dik yamaçları kentin denizden uzak oluşundan dolayı göçlerden etkilenmemiştir. Bununla birlikte Pitane (Çandarlı) ve Dikili Körfezi'ne yakın oluşu, batıda Kaiko Vadisi'ni izleyen yolun Akhisar'a (Thyateria) ulaşmasıyla da Kral Yolu ile bağlantısı sağlanmış ve bu da kenti önemli kılmıştır.
Bergama akropolü ve çevresinde arkeolojik araştırmalara XIX. yüzyılın ikinci yarısında başlanmış, araştırmacılar özellikle Kızıl Kilise ile ayakta kalabilmiş bazı kalıntılar üzerinde durmuşlardır. Bergama'ya 1865'te gelen C.Humann, Dr.Nikola Ballis ile akropole çıkarak kireç ocaklarında eritilen mermerleri görmüşlerdir. Bundan sonra C.Humman 1876'da Berlin Müzesi Müdürü olan Dr.A.Conze ile yöreyi incelemiş, bulduklarını Berlin Antiktepe Müzesi'ne göndermiştir.
C.Humann'ın A.Conze, Bohn ve Schuhhardt'la birlikte 18831885 Aralık ayına kadar sürdürdüğü kazılarda İmparator Trayan'ın yaptırdığı teras üzerindeki tapınak, tiyatro ve yukarı agora kazılmıştır. C.Humann, Zeus Mabedinin kabartmaları ile Athena Mabedinin mimari parçalarını Berlin'e götürmüştür.
Bergama kazılarını 19001912 yıllarında Dörpfeld yürütmüş, A.Conze ile Hepding de kazı gurubunda yer almıştır. Gymnasium, Attalos Evi, aşağı agora ve büyük yapının yer aldığı alan ortaya çıkarılmıştır. 19121913 yıllarında ise Prof.Hubert Knachfuss ile İsviçre'li arkeolog Prof.Schazmann akropolün değişik yerlerinde kazılar yapmıştır. Bergama'daki altıncı dönem kazılarını Berlin Müzeleri Müdürü Th.Wiegand yönetmiş, 19271929 yıllarındaki kazılarda akropoldeki saraylar ile depolar ortaya çıkarılmıştır. Aynı zamanda Priene, Milet ve Didim kazılarını da yürüten Th.Wiegand, 19281938 yılları arasında da Asklepion alanı ile bazilikanın bulunduğu bölümlerde de araştırmalarını yapmıştır.
Bergama'da yapılan araştırmalarda bulunan kalıntılar, keramikler ve aletler yöredeki yerleşmenin Neolitik Çağda başladığını göstermiştir. Akropolün eteklerindeki toprak dolgular arasında bu döneme tarihlenen taş bıçaklar, Üvedik Tepe'de nefrit taşından bir balta bulunmuştur. M.Ö.4000'e tarihlenen bu eserleri Bronz Çağa ait vazolarla keramikler izlemiştir. Arkaik dönemde küçük bir yerleşim olan ancak bu dönem kalıntılarının çok az olduğu, Pergamon'dan buluntular akropolde M.Ö.800 yıllarında bir yerleşim olduğunu göstermiştir.
Helenistik dönemde en parlak çağını yaşayan Pergamon akropolünde Traian Mabedi, Dionysos Mabedi, Demeter Mabedi, Aşağı, Orta ve Yukarı Gymnasiun, Tiyatro, Heroon, Hamamlar, Zeus Sunağı, Athena Kutsal Alanı ve Mabedi, Asklepios Mabedi, Kybele Kutsal Alanı, Hera Kutsal Alanı, Propylon, Çeşme, Pergamon Kütüphanesi, Yukarı Agora, Aşağı Agora, Serapion (Bazilika), Saraylar ve Peristyl Evler bulunuyordu.
Su Yolları
İzmir ili Bergama ilçesinde akropolü kuşatan surlar MÖ. V.-IV. yüzyılda yapılmıştır. Antik Pergamon şehri kurulurken yerleşimin topografyası göz önüne alınmış, engebeli yerleşim alanları teraslarla düzleştirilmiştir. Akropol 275 m. yüksekliğinde bir tepe üzerinde kurulmuş olup Pergamon Kralları Attaloslar kenti iki ayrı sur ile çevirmişlerdir.
Surların yapımında buradaki dağdan çıkarılan ve işlenmesi çok kolay olan gri-mavi renklerde Andezit taşı kullanılmıştır. Bu taşların yüzleri de düzgün biçimde yontulmuştur. Surlar dikdörtgen taş bloklarından oluşmuş ve harç olmadan kendi ağırlıkları ile birbirlerinin üzerine demir zıvanaların tardımı ile oturtulmuştur. Attaloslar devrinde yapılan bu surlar II. Eumenes döneminde kentin güneye doğru yayılması ile genişletilmiştir. MS. II. yüzyılda, Roma döneminde Helenistik dönem surları moloz ve kaba taş ile tuğladan oluşan yeni sur duvarları ile tamamlanmıştır. Bizans döneminde bunlara yeni eklemeler yapılmış olup, bugün akropolün kuzeyinde Bizans'ın tuğla ve taş örgü tekniği ile yapılan surlarının bir bölümü açıkça görülmektedir.
Bergama surlarının bulunduğu akropol aynı zamanda bir kale görünümündedir. İçerisindeki mabet ve diğer yapıların yanı sıra kentin korunmasına yönelik silah depoları akropolün kuzeyinde yer almıştır. Kalenin güney yönüne ovadan çıkılması olanaksız olduğundan buraya ince uzun, yan yana bitişik odalar halinde depolar yapılmıştır. Bu depoların üst kısımları ahşap, alt kısımları da taştandı. Burada yapılan kazılarda Andezit taşından yapılmış değişik büyüklükte mancınık gülleleri bulunmuştur.
Kentin ne zaman kurulduğu kesinlik kazanamamakla beraber tarihi Helen öncesine kadar inmektedir. Büyük olasılıkla Luwiler tarafından kurulmuştur. İlk Çağda ismi geçmeyen kent M.Ö. 88'de Romalılarla savaşarak Batı Anadolu'yu ele geçiren Pontus kralı VI. Mithridates Eupator zamanında kendisinden söz ettirmiştir. VI.Mithridates Sulla'nın komutasındaki Roma ordusuna yenildikten sonra Pergamon'u boşaltmış, Pitana'ya sığınmış, orada da kuşatılınca deniz yoluyla kaçmayı başarmıştır.
