Antalya Antik Kentleri (Akdeniz Bölgesi)

Theimussa (Kale İskelesi-Üçağız) Antik Kenti

Theimussa, Kekova yakınında Üçağız Köyü'nün bulunduğu yerde doğal bir limandır.

Theimussa.webpBurada yüzey araştırması ve arkeolojik kazı yapılmadığından kent ile ilgili bilgiler son derece sınırlıdır. Yalnızca köyün içerisinde bulunan bir kitabeden M.Ö.IV.yüzyılda bu kentin tarihi ile ilgili bilgi edinebiliyoruz. Ayrıca köy içinde antik çağdan kalma mezar kalıntıları ile söveleri ayakta kalan bir kapı ve yakınındaki kayalığın üzerinde bir kulenin kalıntısı dikkati çekmektedir.

Antik iskelenin arkasında M.Ö.IV.yüzyıla tarihlenen ev tipi mezarın üzerinde çıplak bir erkek tasviri bulunmaktadır. Bu mezarın kitabesinden de bu mezarın Kluwanimi'ye ait olduğu öğrenilmektedir.

Kentin çevresindeki mezarlar Helenistik ve Roma dönemine aittir.
 
Simena, Samaona (Kale) Antik Kenti

Simena, Kaş-Finike arasında, Kekova (Dolikhiste) adasının karşısındaki burunun ucunda, Kale köyünün bulunduğu yerdedir. Simena Luwi dilinde "Ana Tanrıça" anlamında bir sözcüktür.

Simena.webpKentin tarihi ile ilgili bilgiler oldukça yetersizdir. Bununla beraber yöredeki bazı yazıtlara dayanarak tarihinin M.Ö. IV. yüzyıla indiği söylenebilir. Pilinius'un dışındaki antik tarihçiler buradan söz etmemişlerdir.

Bir tetrapolis oluşturan Aperlai Birliğinin dört üyesinden biri de Simenadır. Kent Roma döneminde önemli bir yerleşim yeridir. Lykia Birliği'nin bir üyesi olan Simena'da da Theimiussa gibi hem karada hem su altında kalıntılar bulunmaktadır.

Simena'nın surları polygonal olarak son derece düzgün işlenmiştir. Mazgallı rampaları ile antik yapı temellerinin üzerine oturan kalenin ne zaman yapıldığı bilinmemekle beraber üzerinde Bizans devrine ait yapı izleri ve tamirler vardır.Deniz kıyısında, iskeleye yakın bir yerde, kitabesinde İmparator Titus Flavius Vespasianus'a (79-81) ithaf edildiği yazılı olan bir hamam yer alır.

Simena'da iç kaleye yakın iki lahit dikkati çekmektedir. Bunlardan birisinin üzerindeki yazıttan “İdagros'un oğlu Mentor” ait olduğu anlaşılmaktadır.Akropol'ün kayalıklarına açılmış çok sayıda kaya mezarından başka etrafa dağılmış bir halde lahit ve lahit parçaları çoktur. Akropolün kuzeyindeki bu nekropol sahasında kayalara oyulmuş ev tipi mezarlar da bulunmakta olup bazılarının üzerinde kitabeleri vardır. Akropolde 300 kişilik , yedi oturma sıralı minik bir tiyatro kayaların içine oyularak yapılmıştır.

XIX.yüzyılın sonlarına doğru buraya gelen gezginler stoa ve mabet kalıntılarından söz etmişlerse de günümüze bunlardan hiçbir iz gelmemiştir. Simena'da Kıyıda harap durumdaki hamam, Lykia tipi kaya mezarları ve lahitleri, Roma dönemi duvar kalıntılar da günümüze gelebilen kalıntılardır.
 
Soura (Sourai-Sura) Antik Kenti

Antalya, Kale ilçesine (Demre) 6 km. uzaklıktaki Sura Köyü'nün yakınındadır. Andriake'den Kaş'a giden yolda buradan geçmektedir. Soura Hellen dilinde “Soura halkı” anlamında bir sözcüktür.

Soura'nın tarihi ile yeterli bilgimiz yoktur. Bununla beraber antik tarihçiler burasının Apollon'un kehanet merkezlerinden biri olduğunu ileri sürmüşlerdir. Lykia'nın diğerKentleri gibi M.Ö.IV.yüzyılda varlığını sürdürmüştür.

Kentin akropolü oldukça küçük bir alan kapsamış ve kalın bir surla çevrelenmiştir. Sur duvarları kuzeyde dikdörtgen şeklinde bir kaleyi oluşturur. Güney yönündeki kulenin hiçbir iz bırakmadan yıkıldığı sanılır. Surlara bitişik odalar ve bunların açıldığı koridorlara diğer kentlerde rastlanamamıştır.
Akropolün güney-doğu köşesinde,kayalara oyulmuş, Lykçe yazılı bir heykel kaidesi ile Apollon Sorias kültünü yansıtan rahip listelerini içeren bir stel dikkati çekmektedir. Akropolün batısındaki Apollon mabedine kayalara oyulmuş merdivenlerle çıkılmaktadır. Yan duvarların öne doğru çıkarılıp uzantıları arasına iki sütunun yerleştirildiği İn antis plânlı, dor üslûbundaki mabedin hemen yanı başında da kehanetin yapıldığı kaynak suyu vardır. Mabedin arkasındaki alanda ise yıkılmış bir Bizans kilisesinin kalıntıları bulunmaktadır.
 
Tlos (Tlava) Antik Kenti

Lykia bölgesinin en eskiKentlerinden olan Tlos, Kemer’e 12 km. uzaklıktadır. Ksantos (Eşen) vadisinin doğusunda, Massikytos (Akdağ) sırasının batısında, bugünkü Yaka (Döğer) köyünün yanı başındaki tepededir.

Tlava.webpHitit belgelerinde “Talawa” Lykçe’de“Tlawa”olarak adı geçen kentin Luwi dilinde kullanılan“Tla” veya “Talla” sözcüğü “çömlek” anlamına gelmektedir. Tlava’nın çömlek yapım yeri olduğu bu sözcükten tahmin edilebilirse de bu civarda bir keramik çöplüğüne rastlanmayışı bu teoriyi çürütmektedir.

Tlos’un tarihi geçmişiyle ilgili bilgiler oldukça sınırlıdır. Yalnız kentin ismi Troia savaşına katılanlar arasında geçmektedir. Ayrıca rastlantı sonucu bulunan bir baltanın M.Ö. 2000’e tarihlendirilmesi göz önüne alınırsa yerleşimi bu döneme kadar indirebiliriz. Strabon’un Lykia’daki altı büyük kentten biri olarak değindiği Tlos’daki kabartmalı bir mezar anıtı da M.Ö. V.yüzyıla tarihlendirilmiştir. Bu mezar kentin en eski tarihli yapıtıdır. Ayrıca M.Ö.IV. yüzyılın başlarında ilk sikkesini basmış olan kente bu tarihte Kral Piksodaros yardım etmiştir.

M.Ö. II.yüzyılda Lykia Birliğinin altı Metropolis’inden biriydi.Yine bu yy.da büyük bir ihtimalle Rhodos’un yardımıyla Eudomos’un tiranlık girişimi de kayıtlara geçmiştir. Yazıtlarda vatandaşların demoslara bölündüğü bildirilir bunlardan üçünün adı Lykialı kahramanlar olan Bellerophon, Iobates ve Serpedondur. Ayrıca burada bir de Musevi topluluğundan söz edilir M.Ö. 141’deki depremden zarar gören kente, Rhodiapolisli zenginlerden Opramoas’ın diğer kentlere olduğu gibi buraya da maddi yardımda bulunduğu bilinir. Onun yanı sıra Oinonondalı bir başka zengin olan Licinnius isimli bir soylu zengin de Tlos’a 50.000 Denarlık yardımda bulunmuştur. Böylece bu zenginlerin yardımıyla Tlos’da tiyatro, mabet ve su yolu gibi yapılar yapılmıştır. Lykia’lı zenginlerin yaşadıkları kentler dışındaki kentlere de yardım etmiş olmaları sıkı bir işbirliğinin açık bir örneğidir.Önemini Roma devrinde de koruyan kent Bizans döneminde Myra metropolitliğine bağlı bir piskoposluk merkezi olmuştur.

Tlos antik kenti, 1838’de buralardaki birçok kentin plân ve çizimlerini yapan Sir Charles Fellows tarafından ziyaret edilmiştir. Fellows kent için “muhteşem ve özgün” ifadesini kullanmıştır. Daha sonra buraya gelen Spratt’da “Lykia’da büyük bir şehrin kurulması için bundan daha mükemmel bir yerin seçilemeyeceğini” söylemektedir.

Tlos, kuzey-doğusunda son derece dik uçurumların bulunduğu oldukça yüksek, kayalık bir tepenin üzerinde kurulmuştur. Aynı zamanda akropol olan bu tepenin üzerinde sağlam kalmış sur duvarlarından yararlanılarak XIX.yüzyılda bölgeye hakim olan Derebeyi Kanlı Ali Ağa bir de Osmanlı kalesi yaptırmıştır.
Bu kalenin biraz atında, özellikle doğu yamaçlarında Lykia’lılardan kalan duvar kalıntıları, güneyde ise Roma dönemine tarihlenen son derece güzel duvarlarla karşılaşılmaktadır. Akropolü çevreleyen sur duvarlarında yapı malzemesi olarak kullanılmış devşirme malzemelerin içinde Lykçe yazılı kitabe parçaları dikkati çekmektedir. Agora’nın orta alanı ve dükkanlar arasındaki ana duvarlar oldukça iyi durumdadır.

Akropolün eteklerine kadar uzanan Agora’nın doğu yönündeki portiklerin arka duvarlarının hemen hemen bütünü ayakta durmaktadır. Aynı zamanda Aquadük görevini de üstlenen bu duvar, Agora’nın güneyindeki Gymnasion ile onun yanındaki Hamam olduğu sanılan yapıya kadar uzanmaktadır.

Agora’nın doğu yönünde ve oldukça uzakta,tepe üzerinde gruplar halinde kaya mezarları bulunmaktadır. Bu kaya mezarlarının en önemlisi, Olympos kentinde sözü geçen kanatlı at Pegasus’un üzerinde Chimaira canavarı ile savaşan Bellerophontes’in kabartmalı mezar anıtıdır. Girişinde iki dikdörtgen kolonon bulunduğu bu mezar anıtı üç bölümlüdür. Ortada oldukça güzel bezeli bir kapı motifi ile onun her iki yanında asıl mezar odasına girilen gerçek kapı bulunur. Kapılar yerden 1 m. kadar eşik blokları ile yükseltilmişlerdir. Bu blokların üzerinde ise at kabartmaları görülür . Soldaki kapının üzerinde yüzü sol tarafa dönük bir aslan figürü vardır.

Revağın üzerinde ise Pegasos’un üzerine binmiş olan Bellerophon sağ kolu havada sanki Khimera’ya saldıran bir pozda işlenmiştir. Soldaki kapının iç tarafında duvar kenarında dört taş sedirli mezar odası bulunur. Ayrıca burada İon Mabedi veya Lykia evleri görünümünde kaya mezarları da bulunmaktadır.

Opramoas’ın 60.000 Denarlık yardımı ile yeniden yapılan 5500 kişilik tiyatronun 35 oturma sırası vardır ve bunlar günümüze çok iyi bir durumda gelmiştir.

Tiyatronun inşası için hayırsever vatandaşlar da yardımlarda bulunmuşlardır. Yazıtlarda Dionysos rahibi’nin 3000, Kabiri rahibinin de 100 drahmilik çok mütevazı bağışı bile yazılıdır.

Tiyatro düz bir zemin üzerinde yarım daire şeklindedir, Caveası tamamiyle Roma tarzındadır. Kemerli bir girişle güney tarafından ulaşılabilen tek bir diazoması vardır. Bu koridor Cavea’yı dışdan dolaşır. Son derece güzel bir taş işçiliği vardır. Scene’nin etrafına yayılmış olan taşların hemen hepsinin üzeri bezemelidir.
 
Trysa Antik Kenti

Trysa, Kaş-Finike yolu üzerindeki kayalara oyulmuş mabet şeklindeki mezarlardan sonra ulaşılan Devazlar köyüne 1 km. uzaklıktaki Gölbaşı'ndadır. Trysa Hellen dilinde bir anlam taşımamaktadır. Luwi dilinden gelip gelmediği de anlaşılamamıştır.

Trysa.webpKaya mezarları ile tanınmış kentin tarihi konusundaki bilgiler çok yetersizdir. Trysa'nın kaya mezarları 550 m. uzunluğunda bir alana yayılmıştır. Tepeden denize doğru teraslar halinde uzanan bu alanın surlarla çevrili olduğu kalıntılardan anlaşılmaktadır.

Trysa'nın günümüze ulaşan en ünlü anıtı "Gölbaşı Heroonu"olarak isimlendirilen, yaklaşık 20 metrekarelik bir alanın ortasındaki kayalara oyulmuş lahit ile onun çevresindeki rektagonal tekniğindeki duvardır. Duvarların iç ve dış yüzeylerine iki şerit halinde Lydialıların Amazonlarla mücadelelerini, Odysseus'un yolculuğu sırasında karşılaştığı olayları, Yedilerin Thebai'ye yapmış oldukları savaşlar işlenmiştir.

1881'de buraya gelen Avusturyalılar M.Ö. 400 yıllarına tarihlenen bu kabartmaların bazıları ile lahitlerden birkaçını Viyana'ya götürmüşlerdir. Ayrıca burada bulunmuş Ylkia tipi bir lahit de İstanbul Arkeoloji Müzesi'ndedir.

Trysa'nın en ünlü yapıtlarından birisi de Heroon'a doğudan ulaşılan bezemeli kapıdır. Kapı lentosunun dış yüzlerinde kanatlı dört boğa ile gergedan figürleri işlenmiştir. Ayrıca burada koltuklara oturmuş erkekler ile yüzleri onlara dönük kadınlar görülmektedir. Büyük olasılıkla bu insanlar mezarların sahipleridir. Kapı lentosunun iç yüzünde musiki aletleri çalan,dans eden figürlere yer verilmiştir.

Heroon alanını çevreleyen duvarın iç yüzüne yine mitolojik konulu sahneler işlenmiştir. Amazonlarla yapılan savaşların yanı sıra Kentaurlar ,mitolojik kahramanlardan Meleagros'un yaban domuzu avı, Bellerophontos tasviri dikkati çekmektedir. Bunların yanı sıra Heroon'un doğu duvarında Theseus ile ilgili kabartmalara iki friz halinde yer verilmiştir.

Bu kabartmalarda Atina kralının oğlu Theseus, babasının yanına gelirken karşısına çıkan devleri ve yabani hayvanları öldürüşü anlatılmıştır. Theseus ,mitolojiye göre Girit adasındaki korkunç Minotauros'u da öldürmüş ve bu yüzden ünlü bir kahraman olmuştur. Frizlerde mitolojinin değindiği diğer olaylara da yer verilmiştir. Örneğin Zeus ile Danae'nin oğlu Perseus'un kahramanlıkları, Medusa'nın başının kesilişi ,Lapitlerin kaçırılışı bunların başında gelmektedir.

Buradaki mabetten birkaç sütun dışında önemli bir kalıntı günümüze gelememiştir. Ancak bu mabedin kime ait olduğu da kesinlik kazanamamıştır. Burada bulunan bir yazıtta isimleri geçen Zeus veya Helios'a ait oldukları düşünülmüşse de bu konu kesinlik kazanmamıştır.
 
Tyberissos (Tyrmisson) Antik Kenti

Tyberissos ,Kaş ile Demre arasındaki Çevreli Köyü'nün (Tirmisi) 2 km. doğusundadır. Tyberissos adının Luwi dilinden gelen ve yerleşimle ilgili bir sözcük olduğu sanılmaktadır.

Kentin tarihi ile ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır. Yörede gezginlerin notları dışında yeterli bir yüzey araştırması ve arkeolojik kazı da yapılmamıştır. Bununla beraber çevrede görülen bazı mezar anıtlarının üzerindeki yazıtlara dayanılarak M.Ö. 400 ‘lerde kentin var olduğu düşünülebilir. Bu kent tepe üzerine yayılmıştır. Tepenin kuzeydeki doruğu daha yüksek olduğundan burasının akropol olduğu sanılmaktadır. Ayrıca burada Rektogonal tekniğinde taşları olan, büyük olasılıkla iç kaleye ait oldukları sanılan kalıntılarla karşılaşılmıştır.

Yerleşim alanı olduğu sanılan çevrede yazıtlar ve mezar anıtları da bulunmaktadır. Bu mezarlar daha çok lahit formunda olmasına karşılık Lykia dilinde yazıtlı ve ev tipinde iki kaya mezarı dikkati çekmektedir. Bunlardan biri tepeye yakın bir yerde, diğeri ise Tirmisin Ovasına yakın bir dağ eteğinde MÖ.400'e ait olup, üzerinde erkek ve kadın figürü bulunmaktadır. Akropol yamacında güvercin yuvasını andıran kayalara oyulmuş mezarlar dikkati çekmektedir. Bunların üzerinde yapılan yüzeysel bir araştırmada kentin Hellenistik ve Roma çağlarında yapıldığı ,yaşandığı anlaşılmaktadır.
Tepenin iki doruğu arasında kalan yerde oldukça iyi durumda blok taşlardan oluşmuş bir kalıntı ile karşılaşılmıştır. Bu kalıntının Dor üslubunda bir mabet olduğu ve burada ele geçen yazılı bir taşa dayanarak da Apollon'a ait olduğu anlaşılmaktadır.
 
Lissa (Lissai) Antik Kenti

Lissa, Lykia ile Karia bölgeleri arasında sınırda olup Kapıkargın koyunun 3 km. güney-doğusunda, Kargın gölünün ucundadır.

Lissa ,Luwi dilinde "kayalık" anlamına gelen bir sözcüktür. Sadece Plinius ‘da adı geçen Lissa ile ilgili antik yazarların hiçbiri bilgi vermedikleri gibi yörede de herhangi bir araştırma yapılmamıştır. Bu nedenle kent hakkında hiçbir bilimiz yoktur.

Günümüze yalnızca Akropol tepesindeki şehir surundan kalan duvar parçaları ve bunların üzerinde Hellence yazılı birkaç yazıt ve çevreye dağılmış haldeki mimari parçalar gelebilmiştir. Sur duvarının üzerindeki onurlandırma yazıtları M.Ö. III.yüzyıla aittir ve Ptolemaios II ve Ptolemaios III'ün idaresinde olduğu yıllara tarihlenmektedir. Kentin bulunduğu yer ile deniz arasında basit ,sarnıç tipi birkaç mezar görülmektedir.
 
Perge Antik Kenti

Pamphylia'nın önde gelen şehirlerinden biri olan Perge, Kestros (Aksu) Nehri'nin 4 kilometre batısında iki tepe arasındaki geniş bir ovanın üzerinde kurulmuştur.

Perge.webpM.Ö. IV. yüzyılda yaşayan ve Perge'den söz eden ilk yazar olan Skylax, şehrin Pamphylia'da olduğunu ifade eder. Yeni Ahit'de Havarilerin Faaliyetleri bölümünde “... Paul ve yoldaşları Paphos'tan ayrıldığı zaman Pamphylia'daki Perge'ye geldiler” cümlesi eski çağlarda Perge'ye denizden ulaşılabiliyor olduğunu gösterir. Tıpkı Kestros'un bugün uygun iletişim sağlaması gibi, eski çağlarda da dalgıçlar bölgeyi daha üretken kılıp Perge'de deniz ticaretine olanak sağlayarak önemli rol oynarlardı.
Perge denizden 12 kilometre içerde olmasına rağmen, Kestros sayesinde bir kıyı şehri gibi denizin avantajlarından yararlanabiliyordu. Üstelik, içerde olmasından dolayı denizden gelen korsan saldırılarından da korunmuş oluyordu.

Üçüncü ya da dördüncü yüzyıl dünya haritasının geç dönem kopyalarında Perge, Pergamon'da başlayan ve Side'de biten ana yolun yanında gösterilir. Strabon'a göre, şehir Truva Savaşı'ndan sonra Mopsos ve Kalkhas isimli kahramanların liderliğinde Argos'tan gelen koloniciler tarafından keşfedilmiştir. Dilbilimsel araştırmalar Achaean'ların Pamphylia'ya M.Ö. ikinci bin yılın sonlarına doğru girdiğini doğrular.

Bu çalışmalara ek olarak, 1953'te Perge şehrinin Helenistik giriş kapısının avlusunda yapılan kazılarda bulunan M.S. 120 – 121 yıllarına ait yazıtlar da bu kolonileşmeye tanıklık eder; heykellerin altlarındaki yazılarda şehrin kurucularından Mopsos, Kalkhas, Riksos, Labos, Machaon, Leonteus ve Minyasas adlı yedi kahramandan söz edilir.

Dördüncü yüzyılın ortalarına kadar Perge ile ilgili daha fazla yazılı kayıt yoktur. Bununla birlikte, Büyük İskender'in gelişine kadar Perge'nin Perslerin yönetiminde bulunuyordu. M.Ö. 333'te Perge, İskender'e teslim olmuştur. İskender'in ölümünden sonra, Perge kısa bir süre Antigonos'un nüfuz alanına ve daha sonra Seleucid egemenliği altına girmiştir. Seleucidler ve Pergamon kralı arasındaki sınır anlaşmazlığı, Apamea Antlaşması'ndan sonra da devam edince Roma Konsolosu Manlius Vulso M.S. 188'de arabulucu olarak Roma'ya gönderilmiştir. Manlius Vulso, III Antiochos'un Perge'de bir garnizona sahip olduğu öğrenince Pergamon Kralı'nın ısrarı ile şehri kuşatmıştır. Bu noktada, garnizon komutanı, konsolosu Antiochos'un izni olmadan şehri teslim edemeyeceği konusunda bilgilendirmiş ve bunun için otuz güne ihtiyacı olduğunu söylemiştir. Bu sürenin sonunda da Perge Pergamon'un eline geçmiştir. Yaklaşık olarak M.Ö. 133'te Pergamon Krallığı Roma'ya devredildiğinde Perge, tam bağımsız olmuştur.

Perge'de kutsal sayılan tanrı ve tanrıçalar arasında Artemis'in önemli bir yeri vardır. Pamphylia lehçesinde Vanassa Preiia denilen bu eski Anadolu tanrıçası, Helenistik dönem madeni paralarının üzerinde bu adla görülür ve Yunan kolonileşmesinden sonra Artemis Pergaia adını alır. Madeni paraların üzerine kült heykel ya da kadın avcı olarak basılmasının yanı sıra, Perge'nin Artemis'i kazılarda bulunan bir çok heykel ve rölyefin de konusudur. Kare taş blok üzerinde kült heykel biçimindeki bir rölyef özellikle ilginçtir. Artemis Pergaia kültü, daha birçok şehirde görülür.

Artemis Pergaia'nın bu kadar ünlü olmasına rağmen, ona ait tapınağın izleri henüz bulunamamıştır. Yalnızca Artemis'in altınla bezeli heykelini koruyan ve boyutları, güzelliği ve mimarisi antik yazarlar tarafından göklere çıkarılan bu ünlü anıtın madeni paralardaki şematik betimlemelerinden edinilen bilgiler bulunmaktadır. M.S. 46'da , Perge Hıristiyan dünyası için önemli bir olaya ev sahipliği yapmıştır. Yeni Ahit, Havarilerin Faaliyetleri bölümünde, St. Paul'ün Kıbrıs'tan Perge'ye oradan da Pisidia'daki Antiocheia'ya gittiği ve sonra Perge'ye dönerek bir vaaz verdiği anlatılır. St. Paul daha sonra şehirden ayrılarak Attaleia'ya gitmiştir.

İmparatorluk döneminin başlangıcından itibaren, Perge'de iş projeleri hayata geçirilmiş ve M.S. ikinci ve üçüncü yüzyıllarda şehir yalnızca Pamphylia'nın değil, tüm Anadolu'nun en güzel şehirlerinden biri haline gelmiştir. Dördüncü yüzyılın ilk yarısında, Büyük Konstantin (324 - 337) krallığı sırasında, Hıristiyanlığın Roma İmparatorluğu'nun resmi dini olmasıyla birlikte, Perge, Hıristiyanlığın önemli merkezlerinden biri olmuştur.

Şehir beşinci ve altıncı yüzyıllarda da bir Hıristiyanlık merkezi olmayı sürdürmüştür. Sık görülen isyan ve akınlara karşı, kendilerini yalnızca akropolisin içinde savunabilen vatandaşlar, şehir surlarının içine çekilmişlerdir. Perge yedinci yüzyılın ortalarında baş gösteren Arap akınlarıyla kalan gücünü kaybetmiştir. Bu dönemde şehrin bir kısmı Antalya'ya göç etmiştir.

Şehre giren bir kişinin karşılaştığı ilk bina, Kocabelen Tepesi'nin güney eteklerine inşa edilmiş Yunan-Roma tipi tiyatrodur. Yarım daireden biraz daha büyük olan cavea (seyirci oturma yerlerinin bulunduğu alan), ortasından geçen geniş bir diazomayla (yatay geniş basamak) ikiye ayrılmıştır. Toplam 13.000 kişilik tiyatro diazomanın altında 19, yukarısında 23 oturma sırasından oluşur. Roma tiyatrosu mimari kurallarına uygun olarak, giriş ve çıkış yolu olarak kullanılan tiyatro galerilerinde, izleyiciler diazomaya her iki uçtan, kemerli geçitlerden ve merdivenlerden geçerek her iki tarafta da bulunan paradoslardan (yan çıkış kapıları) ulaşırlar ve buradan da oturacakları yerlere dağılırlardı.

Cavea ve sahne arasında orkestraya ayrılan alan, yarım daireden biraz daha geniştir. Orkestra alanı, üçüncü yüzyıl ortalarında gladyatör ve vahşi hayvan dövüşlerinin popüler olduğu zamanlarda arena olarak kullanılmıştır. Bu alanın etrafı, hayvanların kaçmasını engellemek için Herme formunda yapılmış mermer toplar arasından geçen oyma panellerle çevrilmiştir.

Kısmen ayakta duran iki katlı sahne harabesi, sütunlu mimarisi ve heykel süslemeleriyle M.S. II. yüzyılın ortalarına tarihlendirilebilir. Harabenin cephesinde sanatçıların girişlerini ve çıkışlarını sağlayan beş kapı arasındaki sütunlar yukarıdaki dar bir podyumu destekler.

Tiyatronun en belirleyici özelliği, podyumun bu yüzünü süsleyen mitolojik konulu rölyeflerdir. Sağdaki ilk rölyef, mitolojide nymph (su, dağ ve ormanlarda yaşayan periler) olarak bilinen kadınlardan biri ile Perge'nin can damarı Kestros (Aksu) Nehri'ni kişileştiren yerel bir tanrıyı betimler. Buradan itibaren rölyefler sırasıyla, şarap tanrısı ve tiyatroların kurucusu ve koruyucusu olan Dionysos'un tüm hayatını anlatır.

Dionysos, Zeus'un ve bir kralın kızı olan ve baharla karşılaştırılan güzelliği dillere destan Semele'nin oğludur. Kocasını sürekli kıskanan Tanrıça Hera, oğlu ile birlikte Semele'den kurtulmak ister. Tanrıça, Semele'yi kandırmak için kızın annesinin kılığına girer ve Semele'den Zeus'u tüm ihtişamı ve gücüyle görmesine izin vermesi konusunda ikna etmesini ister. Her şeye inanan Semele oyuna gelir ve Zeus'a razı olması için yalvarır. Sevgilisinin yalvarışlarına dayanamayan Zeus, iki tekerlekli at arabasıyla Olympos'tan iner ve onlara görünür ancak, ölümlü Semele, Zeus'un parlaklığına dayanamaz ve alevler içinde kül olur. Ölürken, doğmasına henüz zaman olan aşkının meyvesine hayat verir ve onu alevlerin dışına fırlatır. Zeus bu erkek bebeği alır, kendi kalçasını yararak bebeği yerleştirir, yarayı diker ve bebeği normal doğum zamanı gelene kadar orada saklar. Bu nedenle önce annesinin rahminden daha sonra da ikince kez babasının kalçasından dünyaya gelen çocuğa Dionysos-born (çifte doğan) adı verilir. Böylece, bebek Hera'nın kötülüklerinden korunabilmesi, beslenebilmesi ve yetişkinlik çağlarına erişebilmesi için, Hermes tarafından Nysa Dağı'ndaki nymph'lere götürülür. Nymphler, burada çocuğu özel ilgi ve sevgiyle büyütürler. En sonunda, genç bir adam olan Dionysos bir gün mağaranın duvarlarında yetiştirilen asmalardaki tüm üzümlerin suyunu içer. Şarap, böylece keşfedilir. Yeni içkisini dünyanın her köşesine tanıtmak ve asma kültürünü yaygınlaştırmak için şarap tanrısı, iki panterin çektiği iki tekerlekli arabasıyla dünya turuna çıkar.

Ne yazık ki, bu güzel kabartmaların önemli bir bölümü sahnenin çökmesi sonucu hasara uğramıştır. 1985'de başlayan kazılar süresince bulunan bu parçalar, orijinalinde yapının değişik konulardaki daha fazla frizle süslendiğinin kanıtıdır. Yapının hangi bölümüne ait olduğu anlaşılamayan 5 metre uzunluğundaki bir frizin konusu özellikle ilginçtir. Bu frizde, Tyche sol elinde bir bereket boynuzu ve sağ elinde bir kült heykel taşır. Bunun her iki tarafında tanrıçalarına kurban etmek için boğalar getiren bir yaşlı adam ve iki gencin figürleri vardır.

Tiyatrodan şehre giden asfalt yolun sağında eski çağlardan günümüze kalan en iyi korunmuş stadyumlardan biri vardır. 34x334 metre ölçülerindeki bu büyük dikdörtgen yapı, kuzey ucunda at nalı şeklindedir ve güneyi açıktır. Binaya büyük olasılıkla bu noktadan anıtsal ahşap bir kapıdan geçilerek girilmekteydi.

Stadyumun altında, uzun kenarlarının her birinde otuzar ve kuzey ucundaki kısa kenarında on tane olmak üzere toplam yetmiş kemerli oda bulunmaktadır. Bu odalar birbirlerine bağlıdır ve her üç bölmede bir tiyatroya giriş vardır. Bu bölmelerin günümüze kadar ulaşabilenlerinin üzerindeki, sahiplerinin adının yazılı olduğu ve çeşitli malların listelendiği yazıtlardan bu yerlerin dükkan olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kemerli odaların üzerinde bulunan oturma sıraları 12,000 kişilik oturma kapasitesi sağlar. Üçüncü yüzyılın ortalarında gladyatör vahşi hayvan dövüşleri popüler olunca, stadyumun kuzey ucu koruyucu kafeslerle çevrilmiş ve arenaya dönüştürülmüştür. Mimarisi ve taş işçiliği, bu büyük yapının M.S.II. yüzyıla ait olduğunu kanıtlar.

Şehir surlarının dışında kalan dikkate değer bir başka kalıntı da Bithynia Valisi Plancius Verus'un kızı Plancia Magna'nın lâhdidir. Şehrin anıtlarla ve heykellerle bezeli birçok yerine sahip olan ve Perge'deki kamusal işlerin başını çeken Plancia Magna, varlıklı ve yurttaşlık bilincine sahip bir kadındı. Topluma yaptığı hizmetlerden ötürü, halk, meclis ve senato Plancia'nın heykellerini dikmiştir. Çeşitli yazıtlarda Plancia'nın adı şehrin idaresindeki en üst düzey memurluk olan "demiurgos" sıfatı ile birlikte yazılır. Buna ek olarak, Plancia Magna, ömür boyu tanrıların anası rahibesi, Artemis Pergaia rahibesi ve imparatorluk kültü baş rahibesi idi.

Perge'nin büyük bir kısmı, bazı bölümlerinin tarihi Helenistik döneme kadar uzanan surlarla çevrilidir. İstihkam duvarlarının üzerine 12-13 metre yüksekliğinde kuleler inşa edilmiştir. Ancak sürekli barışın ve sükunetin sağlandığı Pax Romana döneminde surlar önemini yitirmiş ve duvarların ötesinde tiyatro ve stadyum gibi yapılar hiç korkmadan inşa edilmiştir.

Dördüncü yüzyılda yapılan surlardaki geç döneme ait kapıların birinden geçerek şehre giren biri, daha sonraki dönemlerde yapılan duvarlarla çevrili 40 metre uzunluğunda küçük, dikdörtgen bir avluya gelir. Bu avludan zafer takı formunda ve oldukça süslü ikinci bir kapıya, güney kapısına geçilir. Bu kapı, 92 metre uzunluğunda ve 46 metre genişliğinde trapezoid biçimli avluya çıkar.

İmparator Septimus Severus ( M.S. 193 - 211) hükümdarlığı süresince tören alanı olarak kullanılan bu avlunun batı duvarında anıt çeşme ya da nymphaeum vardır. Yapı, geniş bir havuzun arkasında iki katlı zengin süslemeli bir bina cephesinden oluşmaktadır. Yazıtından yapının, Artemis Pergaia, Septimius Severus ve karısı Julia Domna ve oğullarına ithaf edildiği açıktır.

Nymphaeum kazılarında bulunan binanın cephesine ait bir yazıt, bina cephesinin parçaları ve Semptimius Severus'un ve karısının mermer heykelleri, şimdi Antalya Müzesi'ndedir. Nymphaeum'un tam kuzeyindeki anıtsal koridor, Pamphylia'daki en geniş ve en muhteşem hamama açılır. 13x20 metre ölçülerindeki geniş havuz (natacia), kamuya açık büyük spor alanının (palaestra) güney portico'sunda (sütunlu giriş) yarım daire formunda bir odanın içini kaplar. Palaestra, ön tarafta bir portico ile sınırlandırılır. Pergeliler palaestra'da spor yaptıktan sonra bu havuzda temizlenirlerdi. Ön cephenin dinamik mimarisinden, cephede kullanılan renkli mermerlerden ve dekor olarak kullanılan Genius, Heracles, Hygiea, Asklepios ve Nemesis heykellerinden, bu alanın göz kamaştırıcı bir güzelliğe sahip olduğu açıktır. Buradan bir başka kapı, gene havuzlu bir alan olan frigidarium'a (soğuk su odası) çıkar.

Hamama girecek insanlar bu havuza girmeden önce havuzun kuzey kenarı boyunca sığ bir kanaldan akan suda ayaklarını yıkarlardı. Varolan kanıtlar frigidariumun Muse (Zeus ve Mnemosyne'nin dokuz kızının, dokuz sanat dalı tanrıçası kız kardeşin her birine verilen genel ad) heykelleriyle bezendiğini gösterir. Buradan sonra birbirine bağlantılı tepidarium ve caldarium vardır. Bu odaların altında kazan dairesinden gelen sıcak havanın dolaşımını sağlayan ısıtma sistemine ait tuğla dizileri görülür.

Roma hamamında yıkanmak çok aşamalı bir işlemdi. Hamama giren kişi ilk olarak apodyterium denilen bir odada giysilerini çıkartır ve bundan sonra spor yaptığı palaestra'ya girerdi. Gösterdiği fiziksel efor sonucu oluşan terinden ve kirinden arınmak için havuza girer ya da caldrium'daki sıcak suyla yıkanırdı. Buradan sonra, soğuk su banyosu için tepidarium'a ya da frigidarium'a giderdi.

Roma döneminde hamam sadece yıkanmak için kullanılan bir yer değil, aynı zamanda erkeklerin günlerini geçirmek için buluştukları ya da çeşitli önemli konuları tartıştıkları bir yerdi. Frigidarium'un kuzeyindeki uzun dikdörtgen bölüm muhtemelen hamama gelenlerin gezindiği ve sohbet ettiği bir yerdi. Bu odanın batı duvarlarında uzun, mermer bir sıra vardır.

Kazılar süresince birçok sütun tabanında bulunan yazıtlar, sütunların üzerinde bulunan heykellerin Claudius Peison isimli biri tarafından bağışlandığını gösterir. İçerdeki avlunun kuzey ucunda Perge'nin en görkemli yapısı olan Helenistik giriş kapısı vardır. Tarihi M.Ö.III. yüzyıla uzanan ve arkasında at nalı şeklinde bir avlu olan iki kuleden oluşan bu kapı, çağın savunma stratejisine uygun olarak akıllıca tasarlanmıştır. Kuleler üç katlıdır ve koni şeklindeki çatılarla örtülmüştür. Plancia Magna'nın yardımıyla, M.S. 120 ve 122 yılları arasında bu avlunun dekorasyonunda çeşitli değişiklikler yapılmış ve savunma için kullanılan bu yapı şeref avlusuna dönüştürülmüştür.

Bina cephesini oluşturmak için kat kat renkli mermerler döşenmiş, birkaç yeni niş açılmış ve korinth tarzı sütunlar ilave edilmiştir. Alt kısımlardaki nişlerde Afrodit, Hermes, Pan ve Dioskouroi gibi tanrı ve tanrıçaların figürleri yer almaktaydı. Avluda yapılan kazılarda dokuz heykelin yazılı kaideleri bulunmuştur ancak heykellere henüz ulaşılamamıştır. Yazıtlara göre, muhtemelen yukarıdaki nişlerin içinde yer alan bu heykeller, tarihi belgelerde de anlatıldığı gibi Truva Savaşı'ndan sonra Perge'yi kuran efsanevi kahramanları temsil etmekteydi. İki heykel kaidesi üzerindeki yazıtta, M. Plancius Varus ve oğlu C. Plancius Varus'un isimleri Perge'ye karşı olan cömertliklerinden ve yüceliklerinden dolayı “kurucu” sıfatıyla yer almaktadır, kendilerine bu şeref uygun görülmüş ve Perge'nin ikinci kurucuları olarak kabul edilmişlerdir.

At nalı şeklindeki avlu kuzeyde Plancia Magna tarafından yaptırılan zafer takı şeklindeki anıtsal giriş kapısı ile sınırlandırılmıştır. Kazılarda ortaya çıkartılan heykel kaidelerindeki yazılar, giriş kapılarındaki nişlerde Nerva'dan Hadrian'a kadar olan süreçte hükümdarlık süren imparatorların ve karılarının heykellerinin durduğunu göstermektedir. 65 metrekarelik agora, Helenistik giriş kapısının doğusunda yer alır. Geniş bir stoa (kenarları sütunlu gezinti caddesi), dört bir kenardan dükkanlar dizili bir merkezi çevreler. Bu dükkanların zeminleri renkli mozaiklerle döşenmiştir. Kuzey portico'daki bir dükkanın önünde eski oyunlarda kullanılan ilginç bir taş görülebilir. Kişi başına altı taş ile oynanan ve bu taşların zar gibi atıldığı oyunun, benzer taşlara komşu şehirlerde de rastlanmasından dolayı, o dönemlerde bölgede popüler olduğu sanılmaktadır. Avlunun ortasında Side'deki agora'da (çarsı) olduğu gibi yuvarlak bir yapı vardır; bu yapının kesin özellikleri henüz bilinmemektedir.

Kuzeyden güneye şehir merkezi boyunca, restorasyon çalışmaları halen süren sütunlu bir cadde, acropolis'in (hisar) yakınında bulunan Demetrios-Apollonios Zafer Takının altından geçerek uzanmaktadır. Bu cadde doğudan güneye inen bir başka cadde ile kesişir. 250 metre uzunluğundaki bu caddenin iki kenarında, arkalarında sıra sıra dükkanlar bulunan geniş portico'lar vardır. Bu şekilde, iki tarafı sütunlu mimari, Romalıların perspektif anlayışlarını yansıtan çeşitli örnekler sunar. Ayrıca bu portico'lar insanlara kışın şiddetli yağışlardan ve yazın Perge'nin kavurucu sıcaklarından korunabilecekleri yer sağlardı. İklim koşullarına uygun olmasından dolayı, bu tip caddelere güney ve batı Anadolu şehirlerinde sık sık rastlanırdı.

Perge'nin sütunlu caddesinin en ilgi çekici yanı yolu ortadan bölen havuzumsu su kanallarıdır. Nehir tanrısı Kestros tarafından akıtılan bu temiz ve berrak su, caddenin kuzey ucundaki anıt çeşmeden (nymphaeum) çıkar, oradan da durgun bir şekilde kanallara akar ve Pamphylia'nın kavurucu sıcaklarında Pergelileri bir nebze serinletirdi. Hemen hemen caddenin tam ortasında, portico'ya ait rölyeflerle bezeli dört sütun göze çarpar. İlk sütunda dört atın çektiği bir savaş arabasına binen Apollo; ikinci sütunda avcı kadın Artemis; üçüncü sütunda şehrin mitolojik kurucularından Calchas ve son olarak dördüncü sütunda şans tanrıçası Tyche tasvir edilmiştir.

Ana yol, akropolisin ayağında M.S.II. yüzyılda inşa edilen bir başka nymphaeumda (anıt çeşme) son bulur. İki katlı yapının zengin cephe mimarisi ve sayısız heykelleri, yapıyı Perge'nin en dikkat çekici anıtlarından biri yapar. Kaynaktan getirilen sular, çeşmenin tam ortasındaki nehir tanrısı Kestros heykelinin altından aşağıdaki havuza boşalır ve buradan kanallar yoluyla caddelere akardı.

Caddelerin kesiştiği Apollonios Zafer Takından sola dönüp Helenistik kapıdan geçince Perge'nin en eski binası olarak bilinen palaestra ile karşılaşılır. Burada, öğretmenleri denetiminde şehrin gençleri güreş antrenmanı ve beden eğitimi yaparlardı. Bir yazıta göre, odalarla çevrilmiş olan açık alandan oluşan bu büyük kare yapı, C. Julius Cornutus tarafından M.S. 41-54 yılları arasında hüküm süren İmparator Claudius anısına yaptırılmıştır.
 
Termessos Antik Kenti

Termessos, Antalya'nın 30 kilometre kuzeybatısında yer alır. Denizden ortalama yüksekliği 200 metre olan Antalya dağları çevresindeki travertenlerden 1.665 metre yükseklikte, Güllük Dağı'nın tepesinde doğal bir platform üzerine kurulmuştur. Termessos'un, huzur veren ve el değmemiş görünümüyle diğer antik şehirlerden daha farklı ve etkileyici bir havası vardır. Doğal ve tarihi zenginliklerinden ötürü, şehir adını taşıyan Milli Park kapsamına alınmıştır.

Termessos.webpTermessos'taki çift "s", şehrin Anadolu insanları tarafından kurulduğuna dair dilbilimsel bir kanıt sağlar. Strabon'a göre, Pisidia halkı olan Termessos sakinleri kendilerini Slymi olarak çağırırlardı. Yaşadıkları dağa da verilen bu isim, sonraki yıllarda Zeus'la özdeşleştirilen ve burada da Zeus Solymes kültünün yükselmesine sebep olan Anadolu tanrılarından Solymes'den gelmektedir. Termessos madeni paralarında genelde bu tanrı vardır ve paralara adını verilmiştir.

Bu şehir tarihte ilk defa Büyük İskender kuşatmasıyla anılmaktadır. Bu olayla ilk ilgilenen ve Termessos'un stratejik önemini kaydeden eski tarihçilerden biri olan Arrianos, şehri kuşatan başa çıkılamaz doğal engellerden dolayı şehrin küçük bir birlikle bile savunulabileceğini belirtmiştir. İskender, Pamphylia'dan Frigya'ya geçmek istemiş ve Arrianos'a göre Frigya'ya yol Termessos'tan geçiyordu. Gerçekten de, daha alçak ve kolay geçitler varken İskender'ın neden o kadar sarp olan Yenice geçidini tırmanmayı seçtiği hala tartışma konusudur. Perge'deki düşmanlarının İskender'i yanlış yola gönderdiği de söylenir. İskender, Termessosluların kapattığı geçidi geçmek için oldukça çaba ve zaman harcamıştır ve bu sinirle geri dönerek Termessos'u kuşatmıştır. Muhtemelen Termessos'u zaptedemeyeceğini bildiğinden, İskender hücuma geçmemiştir fakat bunun yerine kuzeye doğru yürümüş ve öfkesini Sagalassos'dan çıkarmıştır.

Tarihçi Diodors Termessos tarihinde bir başka unutulmaz olayı da tüm detaylarıyla kaydetmiştir. M.S. 319'da İskender'in ölümünden sonra, generallerinden biri, Antigonos Monophtalmos, kendisini Küçük Asya'nın hükümdarı ilan etmiştir ve esas destekçisi Pisidia olan rakibi Alcetas ile savaşmak için hazırlanmıştır. Antigonos Monophtalmos'un kuvvetleri, 40.000 piyadeden, 7.000 süvariden ve ayrıca sayısız filden meydana gelmiştir. Bu üstün nitelikli kuvvetlerin hakkından gelemeyen Alcetas ve arkadaşları Termessos'a sığınmışlardır. Termessoslular, onlara yardım etme sözü vermişlerdir. Bu sürede, Antigonos şehrin önüne gelmiş ve burada kamp kurarak düşmanının kendisine iade edilmesi için çabalamıştır. Yabancı bir Makedon uğruna şehirlerinin felakete sürüklenmesini istemeyen Termessos yaşlıları Alcetas'ın iade edilmesine karar vermişler ancak genç Termessoslular verdikleri sözü tutmak istemişler ve bunun dışına çıkmayı reddetmişlerdir. Yaşlılar, Alcetas'ı bırakma niyetleriyle ilgili bilgilendirmek amacıyla Antigonos'a heyet yollamışlardır. Savaşa devam etmek için yapılan gizli bir plana göre, Termessoslu gençler şehri terk etmeyi başarmıştır. Yakında tutsak olacağını öğrenen Alcetas, düşmanın eline verilmektense ölmeyi tercih etmiş ve kendini öldürmüştür. Yaşlılar, Antigonos'a Alcetas'ın cesedini yollamışlardır. Üç gün boyunca cesede her türlü eziyeti yapan Antigonos, daha sonra cesedi gömmeden bırakarak Pisidia'dan ayrılmıştır. Olanlara kızan gençler, Alcetas'ın cesedini geri almışlar, saygı içerisinde gömmüşler ve anısına bir güzel bir anıt dikmişlerdir.

Termessos, açıkça bir liman şehri değildi ancak, toprakları güneybatıda Attaleia (Antalya) Körfezi boyunca uzanırdı. Şehrin denize olan bu bağlantısından dolayı şehir, Ptolemyler tarafından alınmıştır. Daha 40 yıl önce İskender'in güçlü dönemlerinde bile direnen bir şehrin, Mısır egemenliğini kabul etmesi çok şaşırtıcıdır.

Likya'nın Araxa şehrinde bulunan bir yazıt, Termessos hakkında önemli bilgi verir. Bu yazıta göre, M.Ö. 200'lerde Termessos bilinmeyen sebeplerden dolayı Likya şehirleri birliği ile savaştaydı ve M.Ö. 199'da Termessos kendini tekrar Pisidialı komşusu İsinda ile savaşta buldu. Bu dönemde M.Ö. 2. yüzyılda Küçük Termessos kolonisinin şehrin yanında kurulduğunu görüyoruz. Termessos, eski düşmanı Serge ile daha iyi mücadele edebilmek için Pergamon Kralı II Attalos ile dostça ilişkiler içine girdi. II. Attalos da bu dostluğun anısına Termessos'da 2 katlı bir stoa inşa ettirdi.

Termessos, Roma'nın müttefikiydi ve böylelikle M.Ö 71'de Roma Senatosu tarafından bağımsızlığı kabul edildi; bu kanuna göre Termessos'un özgürlüğü ve hakları garanti altına alındı. Bu bağımsızlık, Galatia Kralı Amyntas ile yapılan ittifak haricinde (M.Ö. 36-25 yılları hükümdarlık sürdü) uzunca bir süre devam etti. Termessos'un bağımsızlığı, “Autonomous” adını taşıyan madeni parasıyla da belgelenmiştir.

Ana yoldan sarp bir yolla şehre ulaşılır. Bu yoldan geçen biri, etrafında Termessosluların “Kral Caddesi” olarak isimlendirdikleri eski yolun yanı sıra Helenistik dönem istihkam duvarlarının, sarnıçların ve diğer bir çok kalıntının bulunduğu meşhur Yenice Geçiti'ni görebilir. Termessos halkının katkılarıyla M.Ö.II. yüzyılda yapılan Kral Caddesi, yükselen şehrin duvarlarının yanından geçer ve düz bir yol şeklinde şehrin merkezine kadar uzanır. Şehir kapısının doğusundaki duvarlarda zarlarla kehanet içeren oldukça enteresan yazıtlar vardır. Roma İmparatorluğu tarihi boyunca bu tür büyüler, sihirler ve batıl inançlar yaygındı. Büyük olasılıkla Termessoslular, geleceği tahmin etmeye oldukça meraklıydılar. Bu tür yazıtlar, genellikle dört beş satır uzunluğundadır ve zarlarla belirlenen sayılar içerir, kehanet için tanrının adı istenir ve kehanetin içeriği o tanrının öğütleri içinde verilir.

Resmi binaların bulunduğu Termessos şehri, iç duvarların az ilerisindeki düz arazide yer alır. Bu yapılardan en dikkat çekici olan çok özel mimari özelliklere sahip bulunan agoradır. Açık hava pazar yeri olan bu yapının zemini taş bloklar üzerinde yükselmiştir ve kuzeybatısında beş büyük sarnıç oyulmuştur. Agora üç yandan stoalarla çevrilmiştir. İki katlı stoada bulunan bir yazıta göre, stoa, Pergamon Kralı (M.Ö. 150-138 yılları arasında hükümdarlık sürmüştür) II. Attalos tarafından dostluklarının kanıtı olarak Termessos'a hediye edilmiştir. Kuzeydoğu stoa, muhtemelen Attalos'un stoası taklit edilerek Osbaras isimli varlıklı bir Termessoslu tarafından yaptırılmıştır. Agoranın kuzeydoğusunda bulunan kalıntıların gymnasyuma ait olduğu düşünülmektedir ancak sık ağaçların arasından bunu anlamak zordur. İki katlı stoa içerde tonozlu odalarla çevrelenmiş avludan oluşur. Stoanın dışı nişlerle ve Dor nizamında diğer süslemelerle dekore edilmiştir. Bu yapı M.S.I. yüzyılı işaret eder.

Agoranın hemen doğusunda tiyatro vardır. Pamphylia Ovasının üzerinde manzaraya hakim olan tiyatro hiç şüphesiz Termessos ovasının en göz alıcı yapısıdır. Helenistik dönem tiyatro planını koruyan bu tiyatro, Roma tiyatrosunun en belirgin özelliklerini sergiler. Helenistik caeva ya da yarım dairesel oturma alanı, diazoma ile ikiye ayrılır. Diazoma'nın üzerinde sekiz, aşağısında on altı oturma sırası vardır. Tiyatro, yaklaşık 4000 – 5000 seyirci kapasitesine sahiptir. Geniş kemerli giriş yolu, cavea ile agorayı bağlar. Güney parados'a daha sonraları kemer yapılmışsa da kuzey parados orijinalindeki gibi üstü açık olarak bırakılmıştır.

Sahne binası M.S. ikinci yüzyılın özelliklerini gösterir. Bunun arkasında sadece uzun, dar bir oda vardır. Burası, görkemli bir şekilde süslenmiş cepheyi kesen beş kapı ile oyunun sahnelendiği podyuma bağlanır. Sahnenin altında vahşi hayvanların dövüşe çıkarılmadan önce tutuldukları beş küçük oda vardır. Diğer tüm klasik şehirlerde olduğu gibi tiyatronun yaklaşık 100 metre ilerisinde odeon vardır. Küçük bir tiyatroyu andıran bu yapı, M.Ö.I. yüzyıla kadar uzanabilir. Çatı seviyesine kadar oldukça iyi korunmuş olan odeon en iyi kalite yontma taş duvarcılığı örneği sergiler. Alt kat sadeyken ve iki kapıyla ayrılmışken, üst kat Dor düzeninde süslenmiş ve kare şeklinde kesilmiş taş bloklardan yapılmıştır. Yapının orijinalinde çatısının olduğu kesindir çünkü ışığı doğu ve batı duvarlarındaki 11 geniş pencereden almaktadır. 25 metre uzunluğundaki bu çatının binanın üzerinde nasıl durduğu hala belirlenememiştir. Günümüzde içi toprak ve moloz dolu olan harabedeki oturma düzeni ya da oturma kapasitesi değerlendirmek pek mümkün değildir. Oturma kapasitesi muhtemelen 600-700 kişiden fazla değildi. Molozların arasında, renkli mermer parçaları çıkartılmıştır bu da iç duvarların mozaiklerle süslü olabileceğini göstermektedir. Bu güzel yapının, bouleuterion ya da konsey odası olarak hizmet vermiş olması da mümkündür.

Termessos'ta değişik büyüklüklerde ve çeşitlerde altı tapınak vardır. Bunlardan dört tanesi odeonun yanında kutsal olduğu tahmin edilen alanda bulunmuştur. Bu tapınaklardan ilki odeonun tam arkasında yer alır ve gerçekten görkemli bir duvarcılık işçiliği sergiler. Bu tapınağın şehrin asıl tanrısı Zeus Solymeus'a ait olduğu ileri sürülmektedir. Ancak ne yazık ki, geriye 5 metre yüksekliğindeki tapınağın iç duvarlarından başka çok az şey kalmıştır.

İkinci tapınak odeonun güneybatı köşesinde uzanır. Bu tapınağın cella'sının duvarlarının boyutları 5.50 x 5.50 metredir ve prostylos tarzındadır. Halen ayakta duran ve tamamlanmış olan girişte bulunan bir yazıta göre, bu tapınak Artemis'e ithaf edilmiştir ve hem harabe hem de içindeki kült heykel Aurelia Armasta isimli bir kadın ve kocası tarafından kendi gelirleri kullanılarak yaptırılmıştır. Girişin diğer tarafında yazılı bir zemin üzerinde bu kadının amcasının heykeli durur. Tarzına bakılarak tapınağın tarihinin M.S.II.yüzyılın sonlarına kadar uzandığı söylenebilir.

Artemis tapınağının doğusunda Dor tarzı tapınağın kalıntıları vardır. Bir kenarda altı veya 11 sütundan oluşan tapınak peripteral tiptedir; boyutlarına göre değerlendirilecek olursa bu tapınak, Termessos'un en büyük tapınağı olmalıdır. Rölyeflerden ve yazıtlardan bu tapınağın da Artemis'e ithaf edildiği anlaşılmıştır.

Daha ileride doğuda kesilmiş taşlardan yapılan terasın üzerinde küçük bir başka tapınağın kalıntıları vardır. Tapınak yüksek bir podyum üzerinde yükselir, ancak hangi tanrıya ithaf edildiği bugün bilinmemektedir. Yine de, klasik tapınak mimarisinin genel kurallarına karşı bu tapınağın girişi sağdadır ve bu da tapınağın bir yarı tanrıya ya da kahramana ait olabileceğine işaret eder. Bu tapınağın tarihi M.S.III. yüzyılın başlarına kadar uzanabilir.

Diğer iki tapınak Korinth düzenindeki Attalos Stoası'nın yanında yer alır ve prostylos tarzındadır. Yine bugün halen bilinmeyen tanrılara ve tanrıçalara ithaf edilen bu tapınaklar, M.S.II. ya da III. yüzyılı işaret ederler. Bu geniş merkezi alanda bulunan tüm resmi ve kült yapılar arasında, en ilginçlerinden biri tipik Roma dönemi evi formundadır. Altı metre yüksekliğe ulaşan Batı duvarında bulunan Dor düzenindeki kapı aralığının üzerinde bir yazıt görülebilir. Bu yazıtın üzerinde evin sahibinden, şehrin kurucusu olarak övgüyle söz edilir. Şüphesiz, bu ev Termessos'u kuranın değildi. Belki bu, şehre fevkalade hizmetler sunan ev sahibine bir ödüldü. Bu tür evler genellikle soylu kimselere ve zenginlere ait olurdu. Ana giriş, ikinci bir kapıya giden bir salona, bu ikinci kapı da merkezi avluya ya da atrium'a açılır. Yağmur sularını tutmak için avlunun ortasında impluvium ya da havuz vardır. Atrium, evin bu gibi günlük faaliyetlerinde önemli yer tutardı ve aynı zamanda konuk kabul odası olarak da kullanılırdı. Bu yüzden de sık sık gösterişli bir şekilde süslenirdi. Evin diğer odaları düzenli bir biçimde atriumun etrafında yer alır. Geniş, dükkanların sıralandığı portico'ları olan bir cadde, şehir boyunca kuzey-güney istikametinde uzanırdı. Sütunlar arasındaki boşluklar genellikle, çoğu güreşçilere ait olan başarılı sporcuların heykelleriyle doldurulmuştur. Bu heykellerin yazılı kaideleri hala yerlerindedir ve bu yazıları okuyarak bu caddenin eski ihtişamını yeniden canlandırılabiliriz.

Şehrin güneyi, batısı ve kuzeyinde çoğu şehir duvarları içerisinde olan, kayaya oyulmuş mezar taşları bulunan geniş mezarlar vardır ve bunlardan bir tanesinin Alcetas'a ait olduğu düşünülmektedir. Ne yazık ki, mezar hazine avcıları tarafından yağmalanmıştır. Mezarın içerisinde kline'nın arkasında sütunların arasında bir çeşit kafes oyulmuştur ve bunun yukarısında muhtemelen süslenmiş bir friz vardı. Mezarın kalan kısmı M.Ö.IV. yüzyıla tarihlendirilebilecek ata binen bir savaşçının betimlemeleriyle bezenmiştir.

Genç Termessosluların General Alcetas'ın trajik ölümünden ne kadar fazla etkilendikleri ve onun için görkemli bir mezar yaptıkları bilinmektedir ve tarihçi Diodoros, Alcetas'ın Antigonos ile at üzerinde savaştığını kaydeder. Çakışan bu olaylar, aslında mezarın Alcetas'a ait olduğuna ve rölyefde tasvir edilenin de o olduğuna işaret eder.

Yüzyıllardır şehrin güneybatısında sık ağaçların arasında saklanan lahit, insanı bir anda tarihi törenin derinliklerine götürür. Ölüler, kıyafetleri, mücevherleri ve diğer aksesuarlarıyla bu lahitlere konurdu. Yoksulların bedenleri, sade taş, kil ya da ahşap lahitlerde yakılırdı. Tarihi M.S.II. yüzyıla uzanan bu lahitler, yüksek kaideler üzerinde durur. Öte yandan zengin aile mezarlarında, lahitler soyuyla ya da onun yanına gömülme izni olanlarla birlikte ölen kişi için hazırlanmış şatafatlı bir şekilde bezenmiş yapının içine yerleştirilmiştir. Böylelikle, kullanım hakkı resmi olarak garanti altına alınmış oluyordu. Ayrıca, lahitlerinin açılmasını engellemek ve mezar soyguncularını korkutmak için tanrıların öfkesini çağıran yazıtlar da bulunabilir. Bu yazıtlar aynı zamanda kurallara uymayanlara uygulanan para cezalarını da belirtir. 300 ile 100.000 denar arasında değişen bu para cezaları genellikle Zeus Solymeus adına şehir hazinesine ödenirdi ve yasal hükümlerin yerini alırdı.
 
Side Antik Kenti

Side, 1 km. uzunluğunda ve 400 m. genişliğinde bir yarımada üzerine kurulan Side hakkında Strabon"İzmir yakınındaki Kymeliler tarafından kuruldu"diye bahsetmekte ise de yerli dilde "nar" anlamına gelen Side'nin daha eskiden var olduğu anlaşılmaktadır.

side.webpŞehir, M.Ö.VI. yüzyılda Lydia'nin, M.Ö.546'da Persler'in M.Ö.334'te İskender'in eline geçmiş ,onun ölümünden sonra M.Ö.301-218 yılları arasında güçlü bir donanmaya sahip ptolemaioslarin, M.Ö.218'de Seleukoslarin egemenliği altına girmiştir.

Rodos'un ve Bergama Krallığının desteklediği Romalılar ile Suriye Krallığı arasındaki deniz savası Side önlerinde olmuş, sonuçta Sidelilerin de Seleukoslarin yanında yer aldığı deniz harbinden Roma galip çıkmış , M.Ö. 188'de yapılan Apameia Antlaşması 'na göre Pamphylia, Side ile beraber Bergama Krallığına verilmiştir. Ancak Side'nin önemi devam etmiş ve Side, Bergama Krallığı'nın egemenliğine hiçbir zaman girmemiştir.

M.Ö.II.yüzyılda en parlak dönemini yaşayan kent, asrin sonunda korsanların eline geçmiş, M.Ö.78'de Romalı Konsül Servilius Isouricus tarafından korsanların elinden kurtarılarak Roma topraklarına katılmıştır.M.Ö.25'te Augustus zamanında eyaletlerin düzenlenmesi sirasinda Galatia eyaletine baglanan Side ,daha sonra Pamphylia eyaletinin bir şehri olarak M.S.III.yüzyıla kadar refah içinde yasamıştır.Daha sonra dağlık bölgeden gelen kavimlerin saldırısına uğramıştır, bu yüzdende M.S.IV.yüzyıl ortalarında şehri ikiye bölen iç surlar yaptırılmıştır. Kentin kuzey doğu bölümü ise terkedilmiştir. Gittikçe fakirleşen ve parlak dönemini kaybeden Side V. Ve VI. Yüzyılda bir Piskoposluk Merkezi olmuştur.

X.yüzyıldaki Arap akınlarından sonra ve korsanların Side ye yerleşmesinden dolayı halkı Antalya'ya göç etmiş ,şehir terkedilmiştir.1895'lerde Girit'ten gelen Türk göçmenler yarımadanın ucuna yerleştirilmiş, zamanla bu köy büyüyerek tüm yarımadayı kaplar duruma gelmiştir.

Prof.Dr.Arif Müfid Mansel'in ölümü ile, Prof.Jale İnan'ın devam ettiği Side kazıları bu günde devam etmekte ve restarasyon çalışmaları sürmektedir.Ana yoldan ayrıldıktan sonra şehri çeviren ve M.Ö.II.yüzyıla ait kara surlarının ana kapısından içeri girilir. Bu kapı Perge 'deki Hellenistik Devir kapısına benzemektedir.Yanlardan iki kuleyle korunmakta ve yarim daire seklinde bir avlu oluşturmaktadır.

Bu kapının karsısında,yol kenarında bulunan üç büyük nişli anıtsal çeşme M.S.II.yüzyıla ait, üç katli ve çok güzel bir islemeye sahiptir. Bu çesmenin bugün birinci kat kalıntıları görülmektedir.Çeşmeye, Manavgat Çayı'nın kaynağından su kemerleri ile su getirilmekteydi.

Eski Side'nin ana caddesi üzerinde ilerleyerek tiyatronun yanına kadar gitmek mümkündür.Yolun sağında , bu gün müze olarak düzenlenen ve M.S.V.yüzyıla ait Roma hamamı yer alır.Burada kazılardan çıkan Hermes, Herakles ve Nike gibi oldukça sağlam ele geçen Roma Çağı'na ait heykeller ,büstler ve lahitler sergilenmektedir.

Müzenin önünde, tiyatronun doğusunda yer alan geniş alan Side'nin Ticaret Agorası 'dır. M.S.II.yüzyıla ait, 90.80x94.m. ölçüsünde, etrafı dükkanlarla çevrili, sütunlu portikolarla sınırlandırılmış Agoranın ortasında, Tyche adına yapılmış, yuvarlak bir tapınak vardır.Agoranın kuzeybatı kösesindeki eski tuvalet iyi durumdadır. Deniz kenarındaki yapı, Side'nin Devlet Agorasıdır.

Devlet Agorası ,bir avlunun etrafını çevreleyen 7 m. genişliğindeki ion sütunlu koridorlar ile doğudaki üç büyük odadan oluşan, 69.20x88.50m. ebadındaki bir yapı topluluğudur.

Avlusu Pazar yeri olarak kullanılan bu yapının simdi ayakta kalan doğu kısmından anladığımıza göre ,imparatorlar salonu denen bu salon sütun ve heykellerle zengin bir şekilde süslenmişti.

İki katlı olan yapının orta odasının törenlerde kullanılmak üzere imparatorlara tahsis edildiği anlaşılmaktadır. Orta odanın iki yanındaki odalar ise kütüphane veya arşiv odası olarak kullanılmış olmalıdır.

Ana kapıdan kente açılan ve M.S.II.yüzyıla ait Bizans bazilikası görülür. Onun karsısında da M.S.VIII. yüzyıla ait küçük bir Bizans kilisesi vardır.

Tiyatroyu görmek için geri dönüldüğünde anıtsal kapının yanındaki restorasyon görmüş Vespasianus Çeşmesi ile karşılaşılır.

Bu yapı şehrin başka bir yerinden Vespasianus'a armağan olarak buraya getirilmiş ve çeşmeye çevrilmiştir.Bu alanda ,bundan başka iki çeşme kalıntısı vardır. Çeşmenin yanındaki anıtsal kapı M .S.IV.yüzyılda kapatılarak küçük bir kapı haline sokulmuştur .Buradan geçtiğimizde Side'nin tiyatrosunu görme imkanını buluruz. M.S.II.yüzyıla ait tiyatro 20m.boyunda , iki katli, kemer tonozlu galeriler üzerine inşa edilmiştir.15.000 kişilik tiyatronun sahne kısmi üç katli olup burayı heykeller ve mitolojik tasvirli kabartmalar süslemekteydi.12 merdivenle 11 bölüme ayrılan oturma sıralarının alt kısmında 29, üst kısımda ise 25 merdiveni bulunmaktaydı.

Bugün ise sadece 22 merdiven kalmıştır.Geç Roma Devri'nde tiyatronun orkestra kısmı gladyatör dövüşleri ve vahşi hayvan mücadeleleri için korkuluklarla çevrilmiştir.

Tiyatronun dışındaki galeride 14 dükkan ve beş giriş yeri bulunmaktadır. Tiyatro, M.S.V.yüzyıl ve VI.yüzyılda açık hava kilisesi olarak kullanılmıştır.

Tiyatronun yanında, yolun kenarında Dionysos Tapınağı yer alır. 7.23x17.55m.ölçülerinde ve 65 cm. yükseklikte bir podyum üzerine kurulan tapınak, Erken Roma Dönemi'ne aittir.

Tiyatronun yanındaki köye doğru giden sütunlu cadde kıyıya kadar uzanmaktadır. Cadde takip edildiğinde,yolun sağında Bizans bazilikası, solunda ise, hamam kalıntıları ile Bizans Dönemi'nden kalma ev kalıntıları görülür.

Caddenin sona erdiği yerde, deniz surları ile cadde arasında merdivenlerle çıkılan M.S.III.yüzyıla ait, Korinth düzeninde ve yarim daire planlı tapınağın Tanrı Men'e ait olduğu ileri sürülür.

Bugün alışveriş merkezi halini almış olan ana caddenin sonundaki limanın batısında yer alan iki tapınak şehrin en anıtsal Roma dönemi yapılarıdır. Kısa kenarlarında 6, uzun kenarlarında 11 sütunla çevrelenmiş olan tapınaklarından biri Athena, diğeri ise Apollon'a ait olup Apollon tapınağının 6 sütunu Prof. Dr. Jale İnan ve ekibinin inanılmaz gayretleri ile yeniden ayağa kaldırılmıştır.

Tapınak alanı gerisindeki kemerli ve devşirme malzemeli kalıntılar ise Bizans dönemi bazilikasına aittir.
 


Mesajınızı yazın...
Geri
Top